O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti umumiy tarix kafedrasi

JUG’ROFIYA
Strabonning o’n yetti kitobdan iborat yirik asari juda ko’plab mamlakatlar va xalqlar tarixiga bag’ishlangandir. Strabonning o’zi yer yuzining yuzlab o’lkalarida, minglab katta-katta shaharlarda bo’ladi. Uzi bo’lgan elatlarning tarixini ko’rgan va bilgan voqyealari asosida yoritsa, uzoq yurtlarga oid faktlarni aniq manbalar, tarixiy kitoblardan qidiradi.

Nomlanishi «Geografiya» deb atalsa ham, asar boshdan oxirigacha dunyo xalqlari, elatlarining faqat joylanish chizgilaridan iboratdir, deb tushunmaslik kerak. Asarni o’qir ekanmiz, ilmiy va badiiy qimmatta ega bo’lgan yorqin ifoda va ma’lumotlarga duch kelamiz. Bu asar jo’g’rofnya fanining rivojida katta rol o’ynaydi. Shuningdek, u antik adabiyot tarixini yorituvchi ilmiy tadqiqot hamdir. Chunki, adib antik dunyoda ijod qilgan shoirlar, fojianavislar ijodiga to’xtalar ekan, o’z asaridan ko’pgina sahifalarni adabiyot mavzuiga bag’ishlagan va adabiyotning o’ziga xos xususiyati haqida qim-matln fikrlarni bayon qila olgan.

Muhim tomoni shundaki, Strabon o’tmishdoshlari bo’lgan shoirlarnp shunchaki tilga olib o’tmasdan, ularning ijodiga keng to’xtaladi, asarlaridan katta-katta parchalar keltirib, ularga o’z munosabatini bildiradi. Alohida adiblar ijodigagina emas, adabiyotning umumiy yo’nalishlariga, rivojlanish yo’llariga ham keng to’xtaladi. Shoirlar ijodini baholashda Strabon o’zining kuchli ilmiy fikrlariga tayanadi. Ayniqsa, Homer, Sofokl, Yevripid, Kallimax ijodi yuzasidan bildirgan gxulosalari ko’p jihatdan qimmatlidir. Shu tufayli «Geogra­fiya» asarini faqat jo’g’rofiya tarixi uchungina ahamiyatli, deb qarash biryoqlamalikdir.

Strabon ensiklopedist olim sifatida tarix, adabiyot jo’g’rofiya, etnografiya fanlarining uzviy bog’liqligi nuqtai nazaridan masalaga keng va mufassal to’xtaladi. «Geografiya» hajm jihatdan yirik asar bo’lib qolmasdan, mazmunan ham juda boydir. Bu asar Strabon nomini jahonga tanitdi. Asarning yana muhim xususiyatlaridan biri shundaki, unda estetik zavq bag’ishlovchi lavhalar juda ko’p. Strabon o’z asarida go’zal badiiy ifodalarga juda keng o’rin beradi. .Mamlakatlar, o’lkalar tabiati go’zal badiiy bo’yoqlar bilan sug’oriladi.

Kitobda O’rta Osiyoda yashovchi sak, so’g’d, skif, massaget qabilalari o’tmishn alohida qayd qilib o’tiladi. XII—XIII— XIV kitoblarda Kichik Osiyo tarixi yoritiladi. XV kitobdan ham Eron va Hindiston davlatlari haqida qimmatli ma’lu­motlar olamiz. XVI kitob Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Assi­riya, Vaviloniya, Messopotamiya, Suriya, Finikiya, Arab mamla-katlaridan hikoya kiladi. XVII kitob esa Misr, Efiopiya, Liviya o’lkalariga bagishlangan.

Strabon Kaspiy dengizining sharq qismida yashovchi massa­getlar hayotiga to’xtalar ekan, bu qabilalar haqida ilgari o’tgan muarrixlar qariyb hyech narsa yozmaganliginp ta’kidlay­di. Yezilganlari ham juda oz yoki yetarlicha anik ma’lumotlar bermaydi, deydi.

Muallif Qora dengiznnng shimoliy qismida yashovchi skif, sarmat qabilalari haqida to’xtalar ekan, bu joylar «varvarlarning yerlari» deydi.

Albatta, Qora dengiznnng shimol qismida yashovchi skiflar, Kaspiy dengizining sharqiy kismida joylashgan massagetlar haqida grek va Rim adiblari ilgari ham yozishgan. Bu haqda Gerodotning ijodidan ancha kengroq ma’lumotlar olamiz.

Rimliklar Vengriya, Ruminiya yerlarini bosib olib, to Du­nay daryosi bo’ylarigacha kelgan edi. Birok ular Urta Osiyoga yurpsh qilishni nazarda tutmagan edilar. Rimliklarning bos-tirib kelayotganini eshitgan Kaspiy dengizining shimolidagi va Dunay daryosi bo’ylaridagi skiflar sharqqa tomon ko’chib* o’tadilar. Birok ular Gongadan Afg’oniston yerlarigacha, Xi-toydan Osiyogacha cho’zilgan o’lkalarni yaxshi bilishardi³⁵.

Kaspiy dengizining sharqiy qismida joylashgan keng tekisliklar Girkoniya viloyati bo’lib, bir tomoni Mediya va Arman toglari bilan o’ralgan. Bu tog’larning yon bag’irlarida albanlar bilan armanlar yashaydi. Katta qismida gellar, qud-dusliklar, amardlar, vitiya va anariaklar yashashadi. Anariak-lar yashaydigan joylar Parrasiv o’lkasining bir qismi bo’lib, ularni hozirgilar forslar deb ataydilar. Eppion toglari bilan o’ralgan Vitiya viloyati Epionda joylashgan. Bu yerlar­da ellian qurollarini, misdan yasalgan buyumlarni uchragish mumkin. Bu yerda Apariak degan shahar bop. Aytishlaricha, unda go’yo xudoning irodasini biladigan, xar kanday savollarga tangrn nomidan javob beradigai ibodatxona qohinlari, orakullari kayfu safo surib yashasharmish. Yana boshka elatlar esa qaroqchilpk va jangu jadallar bilan mashg’ul bo’larmish. Dengiznnng tog’lik qirg’oqlarini quddusliklar egallashgan bo’lib, ularning yeri 5000 stadiyni tashkil etardi, deydi. Strabondan ilgari bu yerlarga Patrokl degan kishi ham uzoq Rim o’lkalaridan kel­gan. Anik ma’lumotlar berishiga ko’ra, u Kaspiy dengizining Sharqny qirg’oqlarini kezgan. Xozirgi Turkmaniston kenglik-larpda xam bo’lgan, bu yerdagi qabilalar bilan uchrashgan. Chunki «Bu yerdagi qabilalar kashshoq yashardi», deydi mual­lif. Shu fikrning o’ziyoq bu yerdagi elatlarning hayoti bilan u yaxshi tampsh bo’lganligidan dalolat beradi. Strabonning bu o’lkalarga kelganligi noma’lum, ammo uning Qora dengiz bo’ylariga kelganligini, Kavkaz o’lkasida bo’lganligini tari­xiy ma’lumotlar tasdiqlaydi.

Girkoniya unumdor, serhosil yerlar bo’lib, juda keng o’lka edi. Bu joylarda Talabroka, Samariana, Karta kabi bir |Qancha "mashhur shaharlar bor. Bu ulkaning bir cheti dengizga •borib to’xtaladi. Bu dengiz Kaspiydan 1400 stadiy balandlikka joylashgan edi.

Bizningcha, bu Orol dengizidir. Mana shu lavhalardan xam ko’rinib turibdiki, Strabon Girkoniya o’lkasining joylashishinigina emas, bu vodiydagi shaharlar, serxosil, unumdor yerlar, qabilalarining iqtisodiy ahvoli haqida ham ma’lumot bermoqda.

Girkoniya ba’zi bir davrlarda Marg’iyona, hatto So’g’diyona davlatlari bilan ham qo’shilib ketgan. Mahalliy xalqning boyligi asosan quyidagilardan iborat edi: uzumchilik, vinochilik, bog’dorchilik, boshoqli o’simliklardan non olishadi, o’rmonlarida asalarilar bilan shugulla-.nishadi. Dengiz, orollarida yashash juda qulay. Aytishlaricha, bu yerlardagi odamlar oltin ham saqlarmish. Girkoniyaning hukmdorlari dastlab o’zga yurtlardan bo’lgan varvarlar — medeyanlar, forslar, keyinchalik parfiyanlar bo’-lib, ular o’zga yurtlardan kelgan qo’pol va johil varvarlar edi. Qo’shni o’lkalarda qaroqchilik, ko’chmanchilik hukm surib, keng cho’llar yastanib yotadi³⁶³⁷.

Girkoniya o’lkasnning antik davrlari haqida berilgan ushbu ma’lumotlar, faqatgina ma’lumotlar tizimidan iborat bo’-lib k.olmasdan, shu davrga oid ayrim muhim masalalarni yechishga ko’maklashadi. Aristobulning so’zlariga ko’ra, Girkoniyada boy o’rmonlar bo’lib, unda zman daraxtlari bor edi. Oqqarag’ay, qoraqarag’ay va umuman qarag’aylar bu yerda o’smasdi. Bu epizodda Girkoniya o’rmonlariga ta’rif berilmoqda. Biroq bu ta’rif Strabon yashagan zamonaga dahldor bo’lmasdan, eramizdan ilgarigi 330 yillarga taalluqlidir. Chunki, Aristobul Aleksandr Makedonskiyning ishonchli kishisi va «bilimdon hukmdor bo’lib, eramizdan oldingi 330—327 yilla-rida Girkoniya viloyatiga kelgan va bu yerlardan olgan taassurotlarini o’z kundaliklarida qayd qilgan edi. Aristobul Girkoniya viloyatidan Oks daryosiga kelib, bu daryoga ko’prik quradi. Chunki hunarmandlik kasbini puxta egallagan Aristo­bul hozirgi til bilan aytganda injener edi. U Aleksandr­ning tosh otadigan mashinalarini sozlar, ko’priklar qurardi.

Strabon Aleksandriya shahrida uzoq muddat istiqomat qilib, tahsil olib yurgan kezlarida Aleksandriyaning olamga mashhur kutubxonasidan Aristobul va Ptolomey kundaliklarini topib o’qiydi. Girkoniyadan dengiz tomon Ox va Oks daryolari oqib o’tadi. Ox daryosi Nesay orqali o’tadi. Ko’plar aytadiki, go’yo Ox daryo­si Oks tomon oqarmish. Aristobulning aytishicha, Oks Hind daryosini xisobga olmaganda, Osiyoda eng yirik daryodir³⁸.

Mana shu faktdan ham ko’rinib turibdiki, qadimgi davrlar­da Aristobul, Ptolomey, Kallisfan, Evman, Diodordan tash-kari xam Appolodor degan yozuvchi Urta Osiyo haqida asar yozgan. Appolodor o’z asarini «Parfem tarixi» deb atagan. Strabon bu tarixchining asarini o’qigan. Chunki, Strabonning hayot yo’lini ta’eiflaganda ta’kidlab o’tgan edikki, u Urta Osiyoga oid faktlarni sinchkovlik bilan o’rgangan. Hatto ayrim mubo-lagali yoki ishonchsiz manbalarga ham tayangan. Lekin o’z asa-riga ozgina shubha tugdirgan faktlarni slib knrmagan. Bu jihatdan u Urta Osiyoga kelib ketgan Aristobul ijodiga katta ishonch va hurmat bilan qaraydi.

Hatto Urta Osiyoda bul­gan Ptolomey «Kundalik» lariga ham bir oz shubha bilan mu-nosabatda bo’ladi. Chunki, Ptolomey Aleksandrning eng yaqin ki­shisi va ishongan sarkardasi edi. U o’z kundaligida Aleksandr-Makedonskiyga ortiqcha baxo berib yuborgandi. Shuning uchun ham o’z kundaliklarida tasvirlangan ayrim voqyealarning bayoniga u Aleksandr Makedonskiyning ishonchini qozonish uchun mubolaga jumlalarni ko’shib bayon etardi. Tanais daryosi Osiyoni Yevropadan ajratib turadi. Osiyo— ning katta qismi Tanais daryosi bilan Girkoniya dengizi o’rtasida joylashgan bo’lib, bu joylar makedoniyaliklar to­monidan bosib olinmagan edi. Osiyoning bu bo’lagini Alek­sandr bosib olgan deb, yozuvchilar o’zlarini ko’rsatish uchun ustakorlik bilan noto’g’ri fikr yuritganlar.

Strabonning yuqoridagi fikrlarida qayd etilishicha, ma­kedoniyaliklar Tanais daryosi bo’ylariga bormaganligi ma’lum bo’ladi. Atoqli olim Bobojon Gofurov esa makedoniyalik shoh Aleksandrning Tanais daryosi bo’ylariga bormaganligi haqi-dagi faktlarni tasdiqlaydi. Hind togidan Ox, Oks kabi ko’ilab daryolar oqib keladi. Bu daryolar ichida eng shimoliy qismda joylashgan Yaksart bo’lib, u xam Kaspiy dengiziga quyiladi.

Haqiqatan ham, ko’pgina tarixiy kitoblarda Yaksart daryo­si Tanaid daryosi bilan chalkashtiriladi. Holbuki, Sir bilan Donni bir-biridan ancha uzoq masofa ajratib turadi. Strabon ta’kidlaganidek, Tanaid daryosi Yevropa yerlaridan oqsa, Yaksart Osiyoni kesib o’tadi. Biroq, Strabon Yaksartni Kaspiy dengiziga quyiladi, deydi. Balki o’sha davrlarda Orol dengi­zi Kaspiy bilan tutashgan bo’lishi ham mumkin. yoki ikki den­giz oraligida juda oz masofa qolgan bo’lishi ham mumkin. Har xrlda, Yaksartni Kaspiy dengiziga quyiladi, degan Strabon unchalik haqli emas.

Biz uchun Strabonning xizmati shu bilan xarakterlanadiki, ko’pgina mavhum faktlarga u aniqlik ki-ritgan. Masalan, Yaksart bilan Tanaidni bir-biridan ajratib berishning o’ziyoq muhimdir. Chunki, Yaksart bo’ylarida bo’lib o’tgan voqyealar olimlar uchun juda ahamiyatlidir. Ko’pgina tadqiqotlar bu ikki daryo o’rtasida bo’lib o’tgan voqyealarni bir-biriga chalkashtiradi.

Arrian – to’liq ismi sharifi Kvint Enniy Flaviy Arrian bo’lib, u Kichik Osiyoning Vifini degan joyida, taxminan era­ning 90—95 yillari orasida tug’ilib, 175 yilda vafot etgan. Vifinida asosan Rim hukmronlign davrida kelib qolgan greklar yashardi. Vifini o’sha davrlarda ancha uzoq-uzoqlarga dong’i ketgan badavlat hokimliklardan biri edi. Jug’rofiy sharoiti qulay, ko’rkamligi va tabiiy go’zalligi bilan maftunkor bo’lgan bu viloyatda hokimlar bilan birga harbiylar ham yashar edi. Shuning uchun ham bu yerda ilm olish uchun qulay sharoitlar mavjud edi. Aholi ikki tilda — grek va lotin tillarida so’zlashardi³⁹.

Ayniqsa, Nikomediya shahri Arrian dunyoqarashining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bu shahar faqat Vifi­ni viloyatigina emas, balki ulkan Rim davlati tarixida xam alohida o’rin tutgan. Rim o’z hukmronligini qo’lga kiritish chog’ida bu shahar mustahkam istehkom rolini ham bajargan. Nikomediyada ilm-ma’rifat kishilari, zamonasining donishmandlari ko’p bo’lgan. Rim hukmronligiga qarshi bu viloyatda va uning markazi bo’lgan Nikomediyada asosan lotin tili xukmron til bo’lsa ham, aholi orasida grek tilida so’zlashish odat tusiga kirgan. Yunonistonning ulug’ so’z san’atkori Homer asarlarini o’qish va mutolaa qilish, ulkan yunon dramaturglari Esxil, Sofokl, Evripid asarlarini sahnada tomosha qilish har bir Nikomediyalikni qiziqtirardi. Bunday qizg’in adabiy muhit Arrianning e’tiborini o’ziga tortadi. Arrian eramizning 112—216 yillarnda zamonasining atoqli faylasufi Epiktet qo’lida tahsil oladi.

Arrian Epiktet qo’lida yunon tilidan ta’lim oladi. Lotin va grek tillarini puxta o’rganadi. Yunon va Rim tarixiga kat­ta qiziqish bilan qaraydi. Notiqlik san’ati va falsafadav chuqur bilim oladi.

Ma’lumki, Suqrot kabi Epiktet falsafasi xam bizgacha asl holida yetib kelmagan. Suqrotning falsafasini uning shogirdi Ksenofont (eramizgacha 430—355 yillar) davom ettirgani kabi, Arrian xam o’z ustozi falsafasini keyinchalik rivojlangiradi va ustozi Epiktetga sodiq qoladi.

Suqrot falsafasi bilan Ksenofont, Epiktet falsafasi bilan Arrian ijodi orqali tanishamiz. Arrian Ksenofont ijodiga va u orqali Suqrot falsafasiga juda katta qiziqish bilan qaraydi. Hali ta’lim olib yurgan yoshlik chog’laridayok; Ksenofont ijodida keng o’rin egallagan antik davrlarga oid tarixiy voqyealar va ayniqsa, Sharq shaharlari ta’rifi uning e’tiborini beixtiyor o’ziga tortadi⁴⁰.

Arrianning xayotini Ksenofont hayotiga qiyos qilish mumkin, Ksenofont kabi Arrian ham harbiy mashgulotlarnp puxta o’rganadi, Ksenofont kabi notik.lik san’ati va falsafani rivojlantiradi. Ksenofont Suqrot haqida yozgani kabi, Arrian xam Epiktet faoliyatiga, o’z ustoznning ijodiyotiga qiziqish va hurmat bi­lan qaraydi.Uning Epiktet falsafasi ta’sirida yozilgan «Epiktet suhbati», «Epiktet ilmi bo’ylab hukmronlik» kabi asarlari ilmiy-nazariy fikrlarga nixoyatda boydir. Bu asarlarni o’qisak, faqatgina Epiktet ijodining nazariy asoslari bi-langina emas, balki uning shaxsiy xayoti bilan ham yaqindan tanishamiz.

Aleksandrning yurishi Arrian asarining ikkita kitobi: uchinchi va to’rtinchi kitoblari Urta Osiyo tarixiga bag’ishlangan. Uchinchi kitob 30 bobdan tashkil topgan. Uchinchi kitobning 28 bobidan boshlab Urta Osiyo tarixining o’ziga xos tasviri keltiriladi. «Aleksandr Oks daryosi qirg’og’iga keldi», deydi muallif. Bungacha bo’lgan boblarda Aleksandrning Eronga qilgan yurishi, Eron shoxi Doro ustidan g’alaba qozonishi hikoya qilinadi. Eron shohi yengilgandan yeo’ng, u Kavkaz tog’lariga qarab qochadi. Aleksandr uni izma-iz ta’qib etib kelaveradi. Ta’qib bir necha kun davom etadi. Doro Kavkaz tog’lariga yashi:rinmoqchi bo’ladi. Biroq Bess Eron shohining eng yaqin kishisi bo’lishiga qaramasdan, Doroni o’ldirib, boyliklarini olib, Urta Osiyoga qarab qochadi. Aleksandr Doroning o’ligini topib olib, uni Sharq udumiga ko’ra izzat-ehtirom bilan dafn etishni buyuradida, o’zi Bessning izidan ketadi. Bir necha vakt Kavkazda bo’lib, u yerda «shahar quradi va unga Alek­sandriya deb nom beradi».

Oks daryosi hozirgi Amudaryoning qadimgi nomidir. Bu daryo hind daryolarini hisobga olmaganda, Osiyodagi eng katta daryolardan biri edi, — deyiladi asarda. Aleksandr Oks daryosidan kechib o’tishga harakat qiladi. Biroq daryo juda keng edi, undan kechib o’tish mumkin emasdi. Daryoning kengligi 6 stadiy (1 stadiy —grek o’lchovida 184 metr, 98 santimetrga to’g’ri keladi). Shu bilan birga, daryo ancha chuqur edi. Bu daryoga qulay ko’prik qurish uchun uzoqdan yog’och olib kelishga to’g’ri kelardi. Daryoga ko’prik qurish ancha uzoq vaqtni talab etardi. Shuning uchun Aleksandr teridan qayiqqa o’xshash suv-o’tmaydigan moslama yasashni buyuradi. Terilarni o’simliklarning quruq poyasi bilan tikdiradi (bunday o’simlikning nomini muallif tilga olmaydi. Ehtimol u qamish bo’lsa kerak. Chunki daryo bo’ylarida qamish o’sadi). Shunday qilib, Alek­sandr qo’shinlari Oks (Amu) daryosidan besh kun davomida o’tib oladi⁴¹.

«Daryodan o’tolmagan urushga yaroqsiz, keksa kishilarni Aleksandr uylariga jo’natib yuboradi. Uz ixtiyorlari bilan. Aleksandr qo’shinlarini tark etib, o’z yurtlariga ketmoqchi bul­gan fessaliyaliklarga xam ruxsat beradi». Shu voqyealar bila bog’liq epizodlarga e’tibor bersak, Aleksandr dastlab Urta Osiyoni jangu-jadallarsiz, osongina qo’lga kiritish niyatida bo’lgan. Aleksandr Oks daryosidan o’tgandan so’ng, So’g’diyona —hozirgi Uzbekiston tomon shoshiladi. Chunki bu yerda Bess katta-qo’shin bilan Aleksandrga qarshi kuch to’playapti, degan xabar tarqaladi. Shu vaqt Spitamen bilan Detaferndan Ayeksandrga chopar kelib, agar kichik bir otryad yuborsa, Bessni ushlab-berishligini bildiradi. Bu xabarni eshitgandan so’ng Alek­sandr otryadga Laganing o’g’li Ptolomeyni bosh qilib, Spitamen bilan Datafern huzuriga yuboradi. Bu otryad juda yaxshi qurollangan, saralangan jangchilardan iborat edi. Baqtriya va So’g’diyonaning hokimi bo’lgan Bess aslida ahmoniylar sulolasidan bo’lgan. Doro III ni o’ldirgandan so’ng u o’zini shoh deb e’lon qiladi. Ahmoniylar, so’g’diyonaliklar Bessni tutib berishga qaror qiladilar.

Ptolemey 10 kunlik yo’lni to’rt kunda bosib o’tib, Spita­men tunagan lager yaqiniga keladi. Piyoda askarlarga yurishn» davom ettirishni buyurib, o’zi otliq askarlar bilan Bess joy­lashgan qishloqqa yaqinlashadi. Spitamen Bessni o’z qo’li bilan dushmanga tutib berishni or bilib, Ptolomeyga Bess joylash­gan qo’rg’onni ko’rsatib, o’zi So’g’diyonaning ichkarisiga qarab-ketadi. Ptolomey Bess joylashgan qo’rg’onni o’rab olib (qo’rg’on-devor bilan o’ralgan, uning maxsus darvozasi bor edi), uning qo’riqchidariga agar Bessni tutib berishsa, ularga tegmaslikka va’da qiladi. Shundan so’ng qo’rg’onning darvozasi ochiladi. Jangu jadalsiz tinch yo’l bilan ular Bessni asir olishib, yana Aleksandr huzuriga qaytishadi. Aleksandr o’z podshohi Doro­ga hiyonat qilgan Bessdan nafratlanadi. Shuning uchun ham Ptolomeyga «Bessni yalang’och qilib, ko’chaning o’ng tomoniga bog’lab qo’yishni buyuradi. Sharmandalarcha qip-yalang’och turgan Bessning yonidan Aleksandrning butun qo’shinlari saf tortib o’tadi». Mana shu epizoddan xam ko’rinib turibdiki, Aleksandrning Bessni shunday sharmandali holga qo’yishi va qo’shnniga na-moyish etishi bilan muhim bir masalaga ishora qilinyapti.

Birinchidan, kimda kim xiyonat yo’liga qadam qo’ysa — jazosi shu, sharmandali o’lim, demoqchi bo’lsa, ikkinchidan, o’z jangchilariga ham katta saboq bermoqda. Ma’lumki, bundan ilgarigi davrlarda Eron shohi Kir, so’ngra Doro Urta Osiyoga tez-tez hujum qilib, bu yerdagi tarqoq qabilalarni bosib olgandi⁴².

Arrianning tarixiy xizmati shundaki, asardagi voqyealar tasviriga u haqiqiy ijodkor ko’zi bilan qaraydi. Tarixiy haqiqatni bo’yamasdan ko’rsatishga harakat qiladi. Bundan ilga­rigi epizodlarda, jumladan. Eron shohi Doro bilan bo’lgan? jang tasvirlarida ham adib o’zining mana shu pozisiyasida qoladi. Doroga nisbatan so’g’diyonaliklarning nafrat o’ti kuchli. Chunki u maksdonlar bilan bo’lgan urushgacha So’g’diyona yerlarini bosib olib, boyliklarimizni talab, odamlarimizni qul qilib olib ketgan edi. Eronliklar bilan makedonlar o’rtasida bo’lib o’tgan qirg’in janglarda ming-minglab so’gdiyonaliklar ham qat-nashib, ularning ko’plari qurbon bulgan edi. Doro qonxo’r, Do­ro yovuz, Doro mol-dunyo, duru-javohirlarga hirs qo’ygan shoh. Ammo u sotqin emasdi. Osiyoga bostirib kelgan yovga qarshi bir necha yillar davomida kurashadi. Asarda Doro shoh bo’lsa ham: o’z vataniga sodiq qoladi. Aleksandr bir necha marta katta-katta va’dalar berib, undan taslim bo’lishni taklif qilganda ham Doro unamaydi. Greklar bilan eroniylar o’rtasida urush uzoq vaqt davom etadi. Hatto Doroning onasi, xotini, o’g’il va qizi Aleksandr qo’liga asir tushganda ham Doro dushgmanga tiz cho’kishni xohlamaydi. Uz yurtiga sotqinlik qilishni istamaydi. Dushmanga qarshi kurash rejasidan qaytmaydi. Arrian bu o’rinda Doroning qilmishidan nafratlanishi va uni haqorat qilishi ham mumkin edi. Biroq adib hamisha, voqyeaga real yondashishga harakat qilgan. Uz navbatida, yozuvchi Aleksandrning xarakterini yorqin-bo’yoqlarda ochib beradi. Bosqinchilik Aleksandrning qonida bor edi. Otasi Filipp II ning butun umri jangu-jadallarda: o’tgan. Yozuvchi Aleksandrii bosqinchi, shu bilan birga, tanti. va mard sarkarda obrazi sifatida tasvirlaydi. U Doroning onasi, xotini va farzandlariga ozor yetkazmaydi. Ug’lini eng bilimdon, donishmand kishilar qo’liga topshirib, saboq berishni l ozim topadi.Doroning qiziga uylanishni ko’pgina yaqin kishilar Alek­sandrga taklif etadi. Birok Aleksandr ularning bu takliflarni rad etadi.

Diodor
Grek va Rim adabiyotida Aleksandr haqida ko’plab asarlarning yaratilganiga yuqorida guvoh bo’ldik. Aleksandrning zamondoshi, ellinizm davrining atoqli ali­bi Kallimaxning Aleksandr haqidagi asari ham dastlabsh shunday badiiy ijod namunalaridan bo’lgan. Kallimaxning shogirdi Apolloniyning Aleksandr haqidagi romani antik dunyodayoq mashhur edi.Rim adabiyotida Lukian xam «Aleksandr» romani bilan o’z davrida shuhrat kozonadi. Enneyning «Aleksandr» tragediyasini butun rimliklar xayrixoxlik bilan tomosha qilgan. Bu asarda Urta Osiyo, jumladan, So’g’diyona tarixi u yoki bu darajada o’z ifodasini top­tan edi⁴³.

Grek va Rim adabiyotining antik davriyoq Kvint Kurs Ruf­ning «Aleksandr Makedonskiy tarixi», Arrianning «Alek­sandrning yurishi», Plutarxning «Aleksandr» asarlari yaratilganini yukorida aytib o’tdik. Bu tarixiy nasr namunalarini varaqlab chiqsak, Urta Osiyoning antik davrlariga oid muhim voqyealar tafsiloti bilan tanishamiz.

Bizga yana antik dunyodan uch ulug’ adibning nomi yaqindan tanish. Bular Diodor, Pompey Trog va Yustindir. Diodorning hayotiga doir juda kam ma’lumotga egamiz. Uning qachon tugilgani noma’lum, ammo eramizgacha bo’lgan I asrda yashab o’tgani anik.

Diodor ijodini chuqur o’rgangan va bu haqda tadqiqot ishlari olib borgan adabiyotshunos M. Mandes xam Diodorning hayotiga oid keng va batafsil ma’lumotlar berolmaydi. Shun­day bo’lsada, Diodorning kim ekanligini aniqlashga, uning ijodi haqida kitobxonlarga ma’lumot berishga harakat qilamiz.

Diodor yoshligidanoq grek tili va grek adabiyotini puxta o’rganadi. Klitarxning tarix va notnklik san’atiga oid asar­larini berilib o’qiydi. Diodor Gresiya, hatto Kichik Osiyo bo’ylab sayohatga chiqadi. Bu sayohat taassurotlari uning dunyoqarashiga kuchli ta’spr kursatadi. Afinaga kelib, grek xalqi tarixiga aloxida qizikish bilan qaraydi. Afinadagi adabiy oqimlar bilan yaknndan muloqotda bo’ladi. Ellinizm davrini o’rganishga kirishadi. Bu davrni boshlab bergan Aleksandrning hayotiga va uning harbiy yurishlariga oid kerakli ma’lumotlarnn to’playdi. Birok, Afinada Aleksandr tarixiga oid chuqur ma’lumotga ega bo’lmagach, u Misr tomon yo’l oladi. Misrda joylashgan muhtasham va go’zalligi jixatidan Afinadan kolishmaydigan Aleksand­riya shahriga boradi. Bu yerda u oltin tobutda mo’xmiyolangai Aleksandrning kabrini va uning maqbarasini ziyorat qiladi. Bu shaxarni eramizdan ilgarigi 332 yilda Aleksandrning o’zi qurdirgan edi⁴⁴.

Ma’lumki, Aleksandr eramizdan avvalgi 323 yilning 11 iyunida Vavilonda vafot etgan. Uning shaxspy qo’rikchisi va atoqli sarkardasi Ptolomey Aleksandriya podshohi bo’lgandan so’ng, Aleksandrning tobutini shu shaharga olib kelgan va unga muhtasham maqbara qurdirgan edi. Diodor Aleksandriya shahridagi jahonga nomi ketgan katta kutubxona bilan tanishadi. Bu kutubxonada ellinizm mamlakatlaridan keltnrilgan yetti yuz mingdan ziyod nodir qo’lyozmalar, bebaho kitoblar saqlanmoqda edi. Diodor bu noyob nusxalar bilan tanishish sharafiga muyassar bo’ladi. Bu kutubxonaga asos solgan, Makedoniya tarixida o’chmas iz qoldirgan Alek­sandrning tarjimai holiga oid tarixiy dalillarni yig’a boshlaydi. Diodor «Shoh jurnali» yoki «Efemerida» saxifalarini diqqat-e’tibor bilan o’qib chiqadi. Bu jurnalda Aleksandr­ning qadim So’g’diyonada bo’lgan davrlariga oid muhim ma’lu­motlar saqlanmoqda edi. Aleksandr bilan Osiyoga kelgan tarixiy voqyealarning shohidi bo’lgan Ptolomey, Aristobul, Kallisfenning «Kundalik» lari bilan xam batafsil tanishadi.

Diodorda Klitarxning Aleksandr haqidagi asari ayniqsa katta taassurot qoldiradi. Biroq Klitarxning ijodida ta­rixiy haknqat o’zining haqqonny va aniq ifodasini topmagan edi. Bu holat Diodorning «Tarixiy kutubxona» romaniga salbiy ta’sirini ko’rsatdi. Diodorning «Tarixiy kutubxona» romanida Urta Osiyo tasviriga uncha keng o’rin berilmagan. Shuningdek, qadimgi So’g’dnyonadagi jug’rofiy muhit ,shaharlar va qishloqlar bilan bog’lnk, hodisalar, tarixiy voqyealarnnng qasrda kechganligi haqidagi ma’lumotlar romanda aniq detallarda yoritilmagan. Bu jihatdan Diodorning «Tarixny kutubxona» asari Alek­sandr haqidagi Ruf, Plutarx, Arrian asarlaridan farq qiladi. Biz, albatta, bu o’rinda romandagi So’g’diyona tarixiga bag’ishlangan epizodlarni nazarda tutyapmiz. Asarning tarixiy va badiiy xususiyatlarini e’tiborga olsak, bu asar usha davr-lardayok grek adabiyotida munosib o’rin egallagan edi. Bir so’z bilan aytganda, Diodor nomini jaxonga tanitgan uning «Tarixiy kutubxona» asaridir. U asar ustida o’ttiz yil mexnat qilgan.

Diodor ijodini keng tadqiq qilgan M. Mandes, u o’z asari­da tarixiy voqyealarga tarixchi sifatpda emas, yozuvchi nuktai nazaridan yondoshganligini ta’kidlaydi. Masalaga, M. Man­des fikriga asoslanib yondoshadigan bo’lsak, haqiqatan xam romanda tarixiy sanalarga emas, voqyealar bayonnga kengroq. e’tibor berilganligini ko’ramiz. Romanning badiiy ifodasi Diodor qalamining o’tkirligini ko’rsatadi. Kitobda tasvirlangan voqyealar tafsilotining bayoni xususida e’tirozimiz yo’q, biroq bu voqyealarning qayerda kechganligi — Baqtriyadami yoki So’g’diyonadami, Oks daryosi bo’yidami. yoki Yaksart yoqasidami, ajratish ancha qnyichilik tug’diradi.

Kitobda Eron va Hindiston voqyealariga keng o’rin berilgan. Bu holat asar muallifining tarixiy dalillarga munosa-batini belgilaydi. Diodor o’rgangan tarixiy asarlarda Urta-Osiyo tasviri uncha keng berilmagan. Chunonchi, Klitarx ijodida ishonchsiz o’rinlar ko’p. Klitarxning Aleksandr haqida yozgan» asaridan Urta Osiyoga kelgan va bu yerdagi tarixiy voqyealar-ning shoxidi bo’lgan Ptolomey bir oz ranjiydn. Ptolomey. keyinchalik Makedoniya shohligini egallagandan so’ng, o’z «Kundalik»lariga tayangan holda, badiiy asar yozadi.Diodor esa Klitarx an’anasini davom ettiradi. Muxnmv shundaki, Klitarx ijodiga Diodor katta ishonch bilan qaraydn. Buning sababi, Klitarx ellinizm davrining atoqli adibla-ridan biri edi.

Diodorning «Tarixiy kutubxona» asari keyinchalik Yustin va Plutarx ijodiga katta ta’sir ko’rsattanligini ko’ramiz⁴⁵.

Bu adiblar Diodor ijodidan foydalanganligini o’z asarlarida qayd qilib o’tadi. Ayniqsa, Plutarxning «Aleksandr va Se­zar» nomli «Qo’shalos hayotnoma» sida Diodorning badiiy tasvirlash uslubi ta’sirini ko’ramiz. Plutarxning «Alek­sandr» asari Diodorning «Tarixiy kutubxona» siga juda yaqik turadi. Diodor o’zining XVII kitobdan iborat asarini Aleksandr Makedonskiy davriga bagishlaydi. Diodor romanining kup-boblari yo’qolib ketgan. Aynvqsa, So’g’diyona tarixiga tegishli boblarning anchagina sahifalari yirtnlib, yo’qolgan. Shuning uchun xam bu kitobning 69-bobidan 97-bobigacha bo’lgan 28 bob-dagi sahifalarni o’rganib chiqamiz. Bu boblardagi voqyealarning ko’pchiligi So’g’diyonada va unga qo’shni. o’lkalarda bo’lib o’tadi. Kitobning bu boblarini varaklar ekanmiz, bizga tanish, dilimizga yaqin epizodlarning epkini kelib turadi. Voqyealarning ifodasidan xam sezilib turibdiki, So’g’diyona tarnxn-yai tasvirlash yozuvchi uchun bir qancha qiyinchiliklar tug’dirgan. Bu tabiiy holdir. O’zidan uch asr ilgari bo’lnb o’tgan voqyealarni tasvirlash eramizdan avvalgi birinchi asrda yashagan grek «yozuvchisi Diodor uchun, qadim So’g’diyona bilan yaqindan tanish bo’lmagan bir adib uchun ancha murakkab kechganligi o’z-o’zidan ravshandir.

Kitobda Oks (Amu) daryosi Arake deb nomlanadi. Gerodotning «Tarix yoki tadqiqot» asarida ham Amudaryo Arake deb nomlanadi. Arrianning «Aleksandrning yurpshi» romanida esa Amudaryo Oks deb atalganining guvohi bo’lamiz. "Bundan taxmin qilish mumkinki, Urta Osiyo tarixini o’rganishda Gerodot ijodiga murojaat etgan.

Aleksandr Araks daryosidan o’tgandan keyin, dahshatli va qurqnnchli voqyeaning guvohi bo’ladi. Eron shoxi Doro sakkiz yuzga yaqin kishini bu yerlarga haydab yuborgan, qolganlarini shafqatspz qirib tashlagan edi. «Bu odamlarning birining qo’li qirqilgan, boshqasining oyog’i kesilgan, birining burni, boshqasining qulog’i yo’q edi. Ularning hammasining a.hvoli ayanchln edi. Ularning ichida bironta ham jazo olmagani yo’q edi. Ular yordam so’rab Aleksandrga yalinadilar. Aleksandr ularning ahvolini ko’rib, juda achinadi. Hatto ko’ziga yosh ke­ladi».

Aleksandr ularga yordam beradi. Romanda tasvirlanishicha, Aleksandr bu muhtoj knshilarning har qaysisiga 3000 dirham pul, beshtadan kiyim, 2 juftdan poyabzal, 50 tadan qo’y, 50 puddan bug’doy va boshpana beradi.

Bu epizodda Aleksandrning rahmdilligi, oddiy odamlarga g’amxo’rligi, insonparvarligi tasvirlansa, bundan keyingi epizodda uning shafqatsizligi, molu dunyoga o’chligi, inson boshiga jabr-jazo keltiruvchi qonxo’r bosqinchi ekanligi tasvirlanadi.