O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)
Yüklə 3,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch tushunchalar: dehqon; Kashovarz; Kadivar; chokar Qadimgi Turon diyorida zamonasining buyuk davlatlaridan Qang‘
- * «Charxpalak» – sug‘orish inshooti
- Mulkdor dehqon oilasi. Dehqonlar va ular xo‘jaligidagi hayot
- * Obikor – sug‘oriladigan yer maydoni
5 I B O B O‘RTA ASRLARDA YERGA EGALIK QILISH MUNOSABATLARINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI 1-§. IJTIMOIY-IQTISODIY O‘ZGARISHLAR Tayanch tushunchalar: dehqon; Kashovarz; Kadivar; chokar Qadimgi Turon diyorida zamonasining buyuk davlatlaridan Qang‘ davlati va Kushon podsholigi ravnaq topgan davrda yuksalish boshlangan edi. Bu siljishlar oqibatida mamlakat aho- lisining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy hayotida muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shaharlarning soni ko‘paydi va hududi kengaydi. Shahar ilk o‘rta asrlardan boshlab hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy hayotning markaziga aylandi. Vohalarda yirik sug‘orish tarmoqlari qazilib, sug‘orma deh- qonchilik maydonlari kengaydi. Suv tegirmoni, chig‘ir va charx- palak kabi suv inshootlari kashf etildi. Oqar suv sathidan bir- muncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarib obod etildi. Ziroatchilikda g‘allakorlik, sholikorlik va polizchilik bilan bir qatorda paxtachilik va bog‘dorchilik maydonlari kengaydi. * «Charxpalak» – sug‘orish inshooti ekin maydonlarini sug‘orish va ishlov berishning takomilla- shuvi tufayli aholi dehqonchilikdan mo‘l hosil oladigan bo‘ldi. Shaharlarda aholining gavjumlashuvi, hunarmandchilik, ich- ki va tashqi savdoning rivoj topishi bilan qishloq xo‘jalik mah- sulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ortib bordi. Natijada mamlakatning iqtisodiy hayotida xomashyo yetkazuvchi qishloqlarning nufuzi 6 ko‘tarildi. Bir tomondan, yerga, ziroatkor maydonlarga bo‘lgan munosabat, ularga egalik qilish shakli asta-sekin o‘zgara boshla- di. Ikkinchi tomondan esa, o‘troq ziroatkor aholi bilan chorva- dor qabilalar o‘rtasidagi aloqalar rivojlandi. Mamlakatning dasht va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troq hayot tarziga o‘tishi kuchaydi. Oqibatda dehqonchilik uchun yaroqli obikor yerlarga bo‘lgan ehtiyoj tobora oshib borishi natijasida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarilib, katta-katta ekin maydonlari barpo etildi. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda mamlakat ijtimoiy ha- yotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda qabila boshliqlari sarkor-ishboshi sifa- tida faol qatnashadilar. Qo‘riqlarda ochilgan yangi yer maydon- larining ma’lum bir ulushi ularning qo‘liga o‘tadi va merosiy mulkiga aylanadi. Shu tariqa kattagina yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi. Sarkorlar o‘zlariga tegishli yer maydon- la rini sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to‘g‘on boshi atrofi- dan ajratib oladilar. Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu tariqa ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydi. O‘sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kattagina Mulkdor dehqon oilasi. Dehqonlar va ular xo‘jaligidagi hayot xo‘jalikka ham ega edilar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan tashqari, ular- ning ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, objuvoz-u moyjuvoz hamda tegirmonlari bo‘lardi. Qul, cho‘rilardan iborat ko‘pdan ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning xo‘jaligi- da qishin-yozin mehnat qilganlar. Bulardan tashqari har bir katta yer egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan ortiq maxsus askariy guruhi – chokarlari bo‘lgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z xojasiga sadoqatli o‘spirinlardan tan- 7 lab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari bilan dehqon- lar yov hujumi paytlarida dushmanga qarshi harbiy yurishlarda qatnashardi. Osoyishtalik zamonda esa chokarlarga suyanib, qish- loqning ziroatkor ahli ustidan hukmlarini o‘tkazardi. Avvalda o‘z qaramog‘idagi xizmatkor- lari mehnatidan foydalanib kelgan deh- qonlar keyinchalik turli yo‘llar bilan qishloq jamoalari ustidan hukmronlik qiladigan, bora-bora ular kuchidan foydalanadigan bo‘ladilar. Shunday qilib, mamlakatda yerga egalik qilish munosabatlari- ning shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik yer egalari bo‘lmish dehqonlar bilan bir qatorda kadivarlar tabaqasi ham paydo bo‘ladi. Mamlakatda yer-suv mulkchiligining xususiyli- gi ortib borishi bilan kadivarlarning soni asta-sekin ko‘payib, dehqonchilik xo‘jaligining asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlaridan biriga aylanadilar. V asrning o‘rtalariga kelib, garchi ekin yerlarining ma’lum bir qismi mulkdor dehqonlar qo‘l ostidagi mulklardan iborat bo‘lsa ham, ammo ziroatkor vohalardagi obikor yerlarning asosiy qismi hali ham qishloq jamoalarining qaramog‘ida edi. * Obikor – sug‘oriladigan yer maydoni Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijtimo- iy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ushbu o‘zgarishlar ayniqsa qishloqlarda sezilarli bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulkdor dehqon va unga qaram bo‘lgan yersiz va erksiz ka- divarlarga ajralib bordi. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar Varaxsha. Olqor (tog‘ echkisi) ovining ganchkor bo‘rtma tasviri. Qishloq jamoalarining tabaqalanishi Yüklə 3,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|