O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)
Yüklə 3,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «budun»
- «shod» deb yuritilgan. VI asr
- VI asrning 80- yillari oxirlari
- * Shod – o‘n ming qo‘shin qo‘mondoni * Yasoq – dehqonlar va chorvadorlardan olinadigan soliq Turk xoqonligining boshqaruvi
- Xoqonlik hududlari va boshqaruv * Mustahkam markazlashgan davlat — bu barcha hududlari yagona hukmdor hokimiyati tomonidan
- VII asrning birinchi choragi
- Far g‘ona va Sug‘d
- Sug‘d savdogarlarining mavqeyi baland edi. VII asrning birinchi yarmi
20 Turk xoqonligi qanchalik katta bo‘lma- sin, chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy tilda so‘z- lashuvchi qabilalar ittifoqidan iborat bo‘lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqargan. Hukmdorning hokimiyati urug‘-aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma’muriy boshqaruvga asoslangan. Mamlakat ko‘chmanchi chorvador va o‘troq dehqon aholiga bo‘linardi. Ko‘chmanchi chorvador aholi «budun» yoki «qora budun» nomlari bilan yuritilgan. Budun o‘z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etardi. O‘n o‘q budun yoki elning hokimi «yabg‘u» yoki «jabg‘u» nomi bilan atalardi. Yabg‘u darajasiga faqat xoqon urug‘iga qon-qarindosh bo‘lganlargina ko‘tarilardi. O‘n o‘q el sardori bir tuman (ya’ni o‘n ming) suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy bo‘linmaning tumanboshisi «shod» deb yuritilgan. VI asrda Chirchiq, Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo havzalarida o‘ndan ortiq voha hokimliklari mavjud edi. Ular- ning iqtisodiy va siyosiy boshqaruvi mahalliy sulola hukmdorlari qo‘lida qoldirilib, turklar ulardan faqat boj va yasoq undirib olish bilan cheklanadilar. Katta-katta qabilalar yoki qabilalar itti- foqi markaziy hokimiyatga bo‘ysunmas- likka intilganlar. Turk xoqonligi tasar- rufida bo‘lgan hududlardagi hokimlar mustaqil bo‘lishni istar edilar. Bu omillar xoqonlikning mustahkam markazlashgan davlatga aylanishiga imkon bermagan. Bo‘ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqa- ruv tartibi xoqonlikni tobora zaiflashtira borgan. Buning ustiga, Vizantiya, Xitoy va eron bilan doimiy raqobat xoqonlik ahvolini yanada og‘irlashtirgan. Oqibatda, Turk xoqonligi VI asrning 80- yillari oxirlarida ikkiga: Sharqiy turk xoqonligi va G‘arbiy turk xoqonligiga bo‘linib ketadi. Buyuk turk xoqonligi barpo etil- Xoqonlikning bo‘linishi * Budun – chorvador aholi * Xoqon – buyuk hukmdor, podshoh, imperator * Yabg‘u xoqon – xoqon urug‘idan bo‘lgan yurt hokimi * Shod – o‘n ming qo‘shin qo‘mondoni * Yasoq – dehqonlar va chorvadorlardan olinadigan soliq Turk xoqonligining boshqaruvi 21 gan el-yurt Oloy tog‘lari sharqidan to Uzoq Sharqqacha bo‘lgan hudud, ya’ni Janubiy Sibir, Urxun havzasi (Mo‘g‘uliston), Shi- moliy Xitoy Sharqiy xoqonlik tasarrufida bo‘lgan. Mazkur xo- qonlikning poytaxti O‘tukan vodiysi (Mo‘g‘uliston)da qaror topgan. Oloy tog‘larining g‘arbida joylashgan o‘lkalar: Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Sirdaryo va Amudaryo havzalari hamda ular- ga tutashgan hudud G‘arbiy xoqonlik tomonidan idora etilgan, qarorgohi Yettisuvda joylashgan. G‘arbiy xoqonlik o‘troq voha va viloyatlarni boshqarishda qator mavjud mahalliy sulolalarni saqlab qolgan. Muhim ahamiyatga molik ayrim o‘lkalarda esa turkiy hokimiyatni tashkil etish maqsadida xoqon xonadoniga tegishli mansabdorlar tayinlangan. Xoqonlik hududlari va boshqaruv * Mustahkam markazlashgan davlat — bu barcha hududlari yagona hukmdor hokimiyati tomonidan idora qilinuvchi davlatdir 1. Turk xoqonligi qachon va qayerda tashkil topdi, unga kim asos soldi? 2. Nima maqsadda Turk xoqonligi bilan eron o‘rtasida harbiy ittifoq tuzildi? 3. Turk xoqonligining O‘rta Osiyoga yurishi qanday oqibatlar- ga olib keldi? 4. Turk xoqonligi qanday boshqarilgan? 5. Turk xoqonligi qanday sabablarga ko‘ra bo‘linib ketgan? 5-§. G‘ARBIY TURK XOQONLIGI Tayanch tushunchalar: G‘arbiy turk xoqonligi; Yabg‘u; Boshqaruv tartibi; Ijtimoiy hayot; Abruy qo‘zg‘oloni G‘arbiy turk xoqonligi tasarrufiga O‘rta Osiyo va Sharqiy Turkistonning bir qis- mi kirardi. Uning markazi Yettisuv edi. G‘arbiy xoqonlik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan Sharqiy xoqonlikdan mutlaqo ajralib turardi. Sharqiy xoqonlik aholisining asosiy qismi chorvador ko‘chmanchilar edi. G‘arbiy xoqonlik aholisining kattagina qismi esa o‘troq dehqonchilik, hunarmand- chilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. 22 VII asrning birinchi choragida G‘arbiy xoqonlik nihoyatda kuchayadi. Uning sharqiy chegarasi Oltoyga, janubda esa Sind (Hind) daryosi bo‘ylariga borib taqaladi. Xoqon To‘ng yabg‘u (618–630) hukmronlik qilgan davrda boshqaruv tartiblari isloh qilinadi. Viloyat hokimlarini xoqonlik ma’muriyati bilan bevosita bog‘lash va ularning ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida mahalliy hukmdorlarga xoqonlikning «yabg‘u» unvoni beriladi. Natijada ular xoqonning noibiga (vakiliga) aylanadilar. Shu bilan birga O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Toxaristonning deyarli mustaqil hokimliklari ustidan siyosiy nazorat kuchaytiri- ladi. Ular huzuriga xoqonlikning noiblari – tudunlar yuboriladi. Biroq ichki kurash oqibatida G‘arbiy turk xoqonligi zaiflashib boradi. Turk xoqonligiga birlashgan aholining hayoti ham, xo‘jaligi ham turlicha edi. Ko‘chmanchilarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan. G‘arbiy turk xoqonligiga birlashgan aholining o‘troq qismi madaniy jihatdan ilg‘or bo‘lib, xoqonlikning ijtimoiy va iqtisodiy turmushida yetakchi rolni o‘ynagan. Xoqonlikda shaharlar va qishloqlar ko‘p bo‘lgan. Aholisi dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari bilan shu- g‘ullanardi. Turk hunarmandlari yasagan zeb-ziynatlar va qurol- yarog‘lar xilma-xilligi va nihoyatda puxtaligi bilan ajralib turar- di. Sug‘d'>Far g‘ona va Sug‘dda oltin, mis, temir va simob, Eloqda qo‘rg‘oshin, kumush va oltin qazib olinardi. Ichki va tashqi savdo-sotiq ishlari esa shahar aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri edi. Bu sohada ayniqsa Sug‘d savdogarlarining mavqeyi baland edi. VII asrning birinchi yarmida G‘arbiy turk xoqonligi bilan Xitoy o‘rtasida ayniqsa iqtisodiy aloqalar faollashdi. Bu davr- da Xitoyga to‘qqiz marotaba savdo elchiligi yuboriladi. Birgina 627-yilning o‘zida Buxoro, Samarqand, Ishtixon va Ust- rushona (Jizzax va O‘ratepa viloyatlari)dan birlashgan juda katta savdo karvoni Xitoyga yetib boradi. VI–VII asrlarda O‘rta Osiyoda dehqonlar tomonidan yerlarni egallash jarayoni tobora avj olib, zulm kuchayadi. Yer va suvdan ajralib qashshoqlashib borayotgan ozod ziroatkor – kashovarzlar Ijtimoiy hayot Yüklə 3,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|