O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi magistratura bo‘limi

O‘ZBEKISTON XALQARO ISLOM AKADEMIYASI

Magistratura bo‘limi

“Qiyosiy dinshunoslik” mutaxassisligi

“Axborot qarshiligi - terrorizmga qarshi samarali kurash metodi (Rossiya Federatsiyasi misolida)”

mavzusidagi
MUSTAQIL ISH

Tayyorladi: S.Saidumarov
Toshkent-2021
Rossiya Federatsiyasining "Terrorizmga qarshi kurash to'g'risida" Federal qonuniga binoan, terrorizm-bu zo'ravonlik mafkurasi bo’lib aholini qo'rqitish va boshqa yo’llar bilan davlat hokimiyati organlari, mahalliy hokimiyat organlari yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan qaror qabul qilishga ta'sir etish orqali amalga oshiriladigan noqonuniy zo'ravonlik harakatlar hisoblanadi.
Terrorchilarning siyosiy kurashida o’z maqsadlarga erishishlari uchun jismoniy zo'ravonlik va axloqiy psixologik qo'rqitish usulidan foydalanish insoniyat sivilizatsiyasi paydo bo'lganidan beri ma'lum bo'lgan.
Biroq, bugungi kunda terrorizm bizning davrimizning eng xavfli global muammolaridan biriga aylandi va butun dunyo hamjamiyati xavfsizligiga jiddiy tahdid solmoqda.
Afsuski, bu borada Rossiya terrorizmning eng tajovuzkor ko'rinishlarga duch kelgan mamlakatlar qatoriga kiradi.
Terrorizm jinoiy hodisa sifatida noqonuniy, jinoiy javobgarlikka sabab bo’ladigan harakatlar, portlashlar, o’t qo'yishlar yoki odamlarning o’lim xavfini tug'diradigan, jiddiy moddiy zarar yetkazadigan yoki boshqa ijtimoiy xavfli oqibatlarning boshlanishi bilan ifodalanadi. Bu harakatlar jamoat xavfsizligini buzish, aholini qo'rqitish yoki hokimiyat tomonidan qarorlar qabul qilinishiga ta'sir o’tkazish maqsadida qilingan bo'ladi. Shuningdek, bu harakatlarni tahdid yo’li bilan ham amalga oshiriladi.
Terrorizm zo'ravonlik mafkurasini va turli shakllardagi harakatlarni o'z ichiga oladi. Terrorchilik faoliyatiga terrorchilik tuzilmalarini tuzish va uni rejalashtirish, terrorchilik faoliyatiga jalb qilish, ushbu faoliyatni moliyalashtirish va moddiy yordam berish, ijtimoiy-siyosiy maqsadlarga erishishning zo'ravonlik usullarini targ'ib qilish, shuningdek, terrorchilik harakatlarining haqiqiy sodir etilishi kiradi.
Terrorizmga qarshi kurash antiterror (kuch ishlatish) komponentidan tashqari profilaktik ishlarni ham o'z ichiga oladi.
Agar aksilterror komponenti noqonuniy qurolli tuzilmalarning faol a'zolarini yo'q qilish yoki zararsizlantirishga qaratilgan bo'lsa, u holda profilaktika ishlari terrorizmning ijtimoiy asosini tashkil etuvchi potentsial terrorchilar va ularning sheriklarini zararsizlantirishga qaratilgan bo’ladi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, aksilterror (kuch ishlatish) amaliyotlaridagi muvaffaqiyat har doim ham terrorizmga qarshi kurashning profilaktik komponentiga bevosita ijobiy ta'sir ko'rsatmaydi.
Kuchishlatar bo'linmalariga terrorizmga qarshi ham, profilaktika ishlari ham ishonib topshirilgan sharoitda, hukumatning muvaffaqiyatli va samarali operatsiyalari ko'pincha qo’poruvchi tuzilmalarining yosh a'zolarini kuchaytiradi.
Bundan tashqari, mintaqada ham terrorizmga qarshi kurash, ham profilaktik choralar faqat kuchishlatar tuzilmalari tomonidan amalga oshirilsa vaziyat yanada og'irlashishi mumkin.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, muntazam ravishda o'tkaziladigan maxsus operatsiyalar fonida, terrorchilarning rahbarlari, viloyatlardagi boshliqlari, shuningdek, terrorchilarning yashirin markaziy rahbariyati yo'q qilinadi. Lekin asosiysi qolib ketaveradi. O’lganlarning o’rniga boshqalari kelaveradi. Hozirda axborot urushida terrorchi kuchlar va ularning Shimoliy Kavkazdagi ittifoqchilari g'alaba qozonayotganligi Rossiya matbuotida bot-bot tilga olinmoqda. Shimoliy Kavkaz respublikalari jamoatchilik fikricha jangarilar va ularning sheriklariga nisbatan murosasizlik muhiti yaratilmagan. Ya’ni, qo’poruvchilarga nisabat nafrat tuyg’usi shakllanmagan. Ko'pincha buning aksi bo'ladi: ular jangarilarni buzuq tizimga qarshi kurashuvchilarga o'xshatib oqlashga harakat qilishadi. Ishi va homiysi bo'lmagan, hatto politsiya kuzatuvida bo'lgan yoshlar uchun, go'yoki, bitta chiqish yo'li bor - "... o’rmonga qochish".
Shuni ta'kidlash kerakki, axborot qarama-qarshiligida terrorchilar va ularning sheriklarining ham o'z "advokatlari" bor. Masalan, Dog'iston, Kabardino-Balkariya va Ingushetiyada o’tkazilgan muvaffaqiyatli aksilterror amaliyotlari, bir qator huquq himoyachilari va bloggerlarning taklifiga binoan, "tozalash" va "tinch aholini maqsadli yo'q qilish" deb nomlanishi qoidaga aylandi.
Bu halokatli axborotlar, hatto Shimoliy Kavkazda federal markaz siyosatining kamchiliklarini muntazam ko'rsatib turadigan ba'zi jurnalistlar tomonidan ham qo'llaniladi.
Paradoksal vaziyat rivojlanmoqda. Bir tomondan, aksilterror bo'linmalari bilan bir qatorda, Shimoliy Kavkaz xalqlarining an'anaviy fuqarolik jamiyati institutlari ham terrorizmga qarshi bo'linmalar bilan birgalikda terrorizmning oldini olish bilan shug'ullanishlari kerak. Oilaviy kengashlar, oqsoqollar, yoshlar jamoalari, taniqli sportchilar, bloggerlar va boshqalarni jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan, terrorizmga qarshi profilaktik kurashning axborot komponenti birinchi o'rinlardan birini egallaydi. Terrorizmga qarshi samarali profilaktika ishlari uning ijtimoiy ta’sirining kamayishiga xizmat qilishi mumkin. Biroq, terrorizmning ijtimoiy ta’sirini sezilarli darajada kamaytiradigan maqsadli, tizimli profilaktika ishlari zarurligini mutaxassislar hali yetarlicha tushunishmayapti.
Hozirgi vaqtda Shimoliy Kavkazda terrorizmga qarshi kurashning axborot komponenti quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  federal bosma va elektron ommaviy axborot vositalarining Shimoliy Kavkaz federal okrugi hududida olib borilgan aksilterror amaliyotlarni yoritish bo'yicha axborot siyosati;
  
• 
  terrorizm va ekstremizmga qarshi kurashish bo'yicha mintaqaviy ommaviy axborot vositalarining ishi;
  
• 
  federal organlarning matbuot xizmatlari va ijroiya hokimiyatining mintaqaviy boshqarmalari (Ichki ishlar vazirligi, FSB) faoliyati.
  

Biroq, bu uchta komponent yetarli emas. Terrorchilar haqida salbiy tasavvurni shakllantirishga qodir bo'lgan maqsadli ma'lumot "in'yeksiyalar" kerak. Shimoliy Kavkazda terrorizmga qarshi kurashda muvofiqlashtirilmagan va tizimsiz axborot komponenti axborot sohasida jiddiy yo'qotishlarga olib keldi. Agar xavfsizlik kuchlari harbiy qarama-qarshilikda kuchli bo'lsa, unda Shimoliy Kavkaz respublikalaridagi axborot qarama-qarshiligida buzg'unchi kuchlar kuchlidir. Buni aholining bir qismi orasida allaqachon ildiz otgan mafkuraviy xurujlar ham tasdiqlaydi. Xususan, Shimoliy Kavkaz respublikalari aholisining bir qismi terrorizmga qarshi operatsiyaning hozirgi bosqichi mintaqaga tayinlangan federal xavfsizlik xodimlari mablag'larini yuvish mexanizmi ekanligiga ishonishadi.
Terrorizmga qarshi kurash axborot komponentining maqsadi – terrorizmning ijtimoiy ta’sirini kamaytirish, shuningdek, Shimoliy Kavkaz respublikalari aholisi orasida noqonuniy qurolli tuzilmalar ishtirokchilari haqida salbiy tasavvurni shakllantirish.
Terrorizmga qarshi axborot qarshiligi ishlariga quyidagilarni jalb qilish kerak:

• 
  nufuzli oqsoqollar; boshqa mintaqalarda tan olingan va o'z xalqi orasida obro'sini yo'qotmagan Shimoliy Kavkaz respublikalaridan kelganlar;
  
• 
  notijorat tashkilotlari vakillari;
  
• 
  mashhur bloggerlar;
  
• 
  qamoqdagi sobiq terrorchilar;
  
• 
  terrorchilarning ota -onalari va qarindoshlari;
  
• 
  maxsus operatsiyalarda halok bo'lgan xavfsizlik xodimlarining ota -onalari va qarindoshlari;
  
• 
  mashhur sportchilar.
  

Eng katta axborot maydonini qamrab olish va faol harakat qilish kerak. Bu nimani anglatadi?
Birinchidan, noqonuniy qurolli guruhlar a’zolari va ularning sheriklarining axboroti buzg'unchi faoliyati mintaqaviy xususiyatga ega. Kavkazning turli viloyatlarida bo'lgan terrorchilar, qoida tariqasida, bir-biri bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqa qilmaydi. Shunga ko'ra, axborotni buzuvchi faoliyat o'ziga xos mintaqaviy xususiyatlarga ega. Ko'pincha, Ingushetiyadagi noqonuniy qurolli guruhlarning potentsial ishtirokchisi uchun muhim bo'lgan narsa Dog’iston yoki Kabardin-Balkariyaga ta’sir qilmasligi mumkin.
Ikkinchidan, Kavkazda qarindoshlik-urug’chilik va oila rishtalari juda katta va ba’zi hollarda hal qiluvchi rolga ega. Shu nuqtai nazardan, tog’li Checheniston fuqarosi bilan o’sha respublikaning Nadterexniy mintaqasi fuqarosi uchun umumiy til topish ba’zan juda qiyin. Xuddi shu tarzda, Ingushetiya aholisi "Nazran" va "Batlaklar" ga bo'lingan. Nazran aholisini terrorchiga aylantira oladigan narsa Surxaxi qishlog’ida yashovchiga hech qanday ta'sir ko'rsatmasligi mumkin.
Shuni ta’kidlash kerakki, terrorizm mafkurachilari va yangiliklar ishlab chiqaruvchilari bu holatni hisobga olishadi va ijtimoiy aloqalari va an’anaviy mentalitetidan farq qiladigan bunday tog’li hududlar va anklavlarni norasmiy ravishda birlashtirishga, balki qisman "standartlashtirishga" intilishadi. Masalan, Said Buryatskiy (Aleksandr Tixomirov) kabi dahshatli terrorchi bundan xabardor bo’lib terrorchilarni nafaqat mafkuraviy, balki axborot jihatdan ham birlashtirishga, ya'ni yagona axborot terroristik tarmog'ini yaratishga intildi.
Shuning uchun, terrorizmga qarshi axborot strategiyasini tuzishda, Shimoliy Kavkaz federal okrugining barcha subyektlarida qo’llaniladigan, ammo mahalliy an’anaviy muhim xususiyatlarni hisobga olgan holda, terrorizmga qarshi kurashning universal usuli tamoyiliga amal qilish kerak.
Axborot terrorizmiga qarshi kurash strategiyasi quyidagi bosqich-usullardan iborat bo'lishi kerak:

1. 
   Vaziyatni muntazam tahlil qilish (mintaqaviy va federal ommaviy axborot vositalarining kontent tahlili). Ushbu bosqich-usulning maqsadi-Shimoliy Kavkazda terrorizmga qarshi kurash ishlarini yoritishda "muammoli joylar" ni aniqlash. Shuni ta’kidlash kerakki, masalan, "Kommersant" gazetasida elektron ommaviy axborot vositalaridan tashqari, Shimoliy Kavkaz terrorchilik muammolari muntazam yoritib boriladi. Ammo bu nashrda muammoning yoritilishi bo'yicha ishlar neytral xarakterga ega va terrorizmga qarshi mafkuraviy yukdan mutlaqo holi. Mutaxassis-terrologlarning izohlari yo'q, ba'zida terrorchilarni aniq axloqiy yirtqichlar sifatida tavsiflovchi tafsilotlar qoldiradilar. Mafkuraviy tomondan esa biror yondashuv ishlab chiqilmagan.
   
2. 
   O'rta va oliy o'quv yurtlarida, notijorat tashkilotlarida, mintaqaviy ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarda sotsiologik tadqiqotlar (ommaviy, ekspert va boshqalar) monitoringini o’z ichiga olgan holda, terrorizmga qarshi tadbirlarni doimiy ravishda ilmiy va ekspert tomonidan qo'llab-quvvatlash zarur. Shimoliy Kavkaz federal okruglari ommaviy axborot vositalari. Ushbu bosqichning maqsadi - noqonuniy qurolli guruhlarga xayrixoh aholining taxminiy foizini aniqlash. Ushbu tadqiqotning muvaffaqiyati so'rovnomani qanday tayyorlashga va ekspertlar bilan hamkorlikka bog'liq. Mahalliy sotsiologlarning bir martalik so'rovlari allaqachon o'tkazilib bo’lingan va tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, muammo aniq. Yoshlar noqonuniy qurolli guruhlar a'zolariga ochiq xayrixohlar.
   
3. 
   Sudlar tomonidan noqonuniy qurolli guruhlar a'zolariga nisbatan ko'rib chiqilgan jinoyat ishlarining ekspert tahlili. Bu ish natijalari elektron va bosma nashrlarda materiallar tayyorlash uchun asos bo'lishi kerak. Ba'zi materiallar ishlab chiqilgan, ammo ularni oshkor qilish (maqbul chegaralarda) zarur, chunki bu terrorchilarning asl mohiyatini ochib beradi. Bu ish muntazam tizimli xarakterga ega bo'lishi va muvofiqlashtiruvchi bo'g'inga aloqador bo’lishi bilan ahamiyatlidir.
   
4. 
   Shimoliy Kavkazda terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi kurash muammolariga bag'ishlangan davra suhbatlari. Aytgancha, bu usuldan Shimoliy Kavkazdagi federal hokimiyat siyosatini tanqid qiladigan notijorat sektor vakillari faol foydalanadilar. Bu usulning samaradorligi yaqqol ko'rinib turibdi, chunki uni amalga oshirish yordamida hamfikr odamlar bir tekis tarmog'i shakllanadi.
   
5. 
   Shimoliy Kavkaz terrorizmga qarshi internet-portalini tashkil etish zarur. Terrorizmga qarshi harakatlar haqidagi ma'lumotlardan tashqari, bu yerda terrorchilarga qarshi kurashda, mamlakat yaxlitligini himoya qilgan holda halok bo’lgan odamlar haqidagi ma'lumotlarni joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Bunda terrorchilarning tarjimayi hollarini ham joylashtirish mumkin. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, ularning deyarli hammasida jinoiy o'tmish bo'lgan. Ushbu bosqich-usulning amalga oshirilishi Shimoliy Kavkaz respublikalarida terrorizmga qarshi gorizontal tarmoq yaratishga ham yordam beradi.
   
6. 
   Yoshlar uchun terroristik va ekstremistik harakatlarning vayronkorligini namoyish etishga qodir nufuzli jamoat arboblari bilan uchrashuvlar tashkil etish zarur.
   
7. 
   Axborot terrorizmiga qarshi kurashishning muhim usullaridan biri Shimoliy Kavkaz respublikalarining mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarining Rossiya fuqarolarining birligi, terrorizmga toqat qilmaslik va Kavkazdagi tinchlik g’oyalariga asoslangan faoliyat bo'lishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi vaqtda Shimoliy Kavkazda Rossiyaga qarshi (federalga qarshi) davlat sektori juda kuchli rivojlangan. Mintaqadagi notijorat tashkilotlar, chet eldan mablag’ oladigan va qoida tariqasida, inson huquqlarini himoya qilish bilan shug’ullanadigan tashkilotlar, aslida, mahalliy va federal hokimiyat vakolatlariga putur yetkazishga harakat qilmoqdalar. Bu fuqarolik jamiyati institutlari uzoq vaqtdan beri Kavkazda xorijiy tashkilotlar bilan yaqin aloqada bo’lgan norozilik kayfiyatini shakllantirmoqda. Bu halokatli faoliyatga mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning tizimli siyosati qarshilik ko'rsatishi kerak. Jamoat tashkilotlarini raqobat asosida grantlar orqali qo'llab-quvvatlash - ma'lum bir jamoat yoki siyosiy yo’nalish tarafdorlarini shakllantirishning eng samarali usullaridan biri.
   

Tahlillar shuni ko'rsatadiki, mintaqada Rossiya davlatchiligini mustahkamlash yoki terrorizm, separatizm yoki ekstremizmga qarshi kurashni qo'llab-quvvatlovchi birorta ham faol notijorat tashkiloti yo'q. O’z navbatida, faoliyatlari professional norozilik harakatini shakllantirishga qaratilgan, halokatli ishlaydigan notijorat tashkilotlari ko'p.

8. 
   Terroristlar va ularning sheriklariga aloqador buzg’unchi axborot ishlarining o’ziga xos xususiyati shundaki, ijtimoiy himoyalanmagan yoshlar, odatda, boshqalarning qarashlariga tushib qolishadi. Noqonuniy qurolli guruhlar esa bunday imkoniyatdan yetarlicha foydalanib qoladi.
   

Shuning uchun, odamlarni yashirin qo’poruvchilarga yollashning oldini olish uchun, ijtimoiy himoyalanmagan yosh oilalar va munosib yashash uchun sharoitga ega bo'lmagan yoshlar haqida ma'lumotlar bankini tuzish maqsadga muvofiq bo'lar edi. Shimoliy Kavkaz aholi punktlarida bu ish mintaqaviy ijtimoiy himoya organlari uchun imkonsiz bo'lmaydi. Bunday ma'lumotlar banki yordamida terrorchilik faoliyatiga aloqador bo'lishi mumkin bo'lgan shaxslar doirasini belgilash mumkin bo'ladi.
Bunga qo’shimcha ravishda, yoshlarni (nafaqat ijtimoiy himoyalanmagan, balki moddiy jihatdan ta'minlangan) noqonuniy qurolli tuzilmalarda ishtirok etish xavfi to'g'risida xabardor qilish ustida ishlash kerak. "Agar sizga terrorchi bo'lishni taklif qilishsa nima qilish kerak" memo-axborotini ishlab chiqish lozim. Yoshlar ko'pincha "terror tuzog'iga" tushib qolishadi, ularning fikricha, undan chiqishning iloji yo'q. Ammo shuni tushuntirish kerakki, siz noqonuniy qurolli guruhlar a'zolarining qaramog'idan qanchalik tez chiqib ketsangiz, shunchalik xavfsizroq bo'lasiz. Bundan tashqari, ma'lumotlar milliy tillar va rus tilida yozilishi kerak. Memorandumga mintaqadagi obro'li shaxslar ham imzo chekishi shart.
Umuman olganda, terrorizmga qarshi chora-tadbirlar tizimida axborot komponentini tubdan isloh qilmasdan, bu yo'nalishda sezilarli yutuqlarni kutish qiyin.