O'zbekistonning
foydali qazilmalari
va ulardan
foydalanish
Soburov Diyorbek
Tabiiy fanlar
202-guruh kimyo
Foydali qazilmalar,
mineral xom
ashyolar
—
Yer
poʻstida
qattiq, suyuq va
gazsimon holatlarda uchraydigan, turli
geologik jarayonlar natijasida toʻplangan
hamda miqdori, sifati, joylashish
sharoitlariga koʻra sanoatda ishlatishga
yarokli boʻlgan tabiiy mineral moddalar.
Foydali qazilmalar turli konlarni hosil
qiladi. Paydo boʻlish sharoitiga koʻra
Foydali qazilmalar konlari seriyalar
—
sedimentogen (gipergen), magmatogen
(gipogen) va metamorfogen konlarga
bulinadi (qarang
Gipergen konlar,
Gipogen
konlar,
Metamorfogen konlar). Geologik
davr jihatidan Foydali qazilmalar konlari
ichida arxey, proterozoy, rifey, paleozoy,
mezozoy va kaynozoy yoshidagi konlar
farq qilinadi. Shakllanish joyi jihatidan
geosinklinal (burmalagan oblastlar) va
platformalardagi konlar boʻladi. Qanday
chuqurlikda paydo boʻlishiga koʻra, Foydali
qazilmalar konlari ultraabissal (10-15 km
dan chuqur), abissal (3-5 km dan chuqur),
gipabissal (1,5 km chuqurlikda joylashgan)
konlarga boʻlinadi. Foydali qazilmalar uch
guruhga: metall, nemetall va
yonuvchilarga boʻlinadi. Metall Foydali
qazilmalar sof metallar, qora, rangli, siyrak
va radioaktiv metall rudalari, shuningdek,
nodir yer elementlaridan iborat. Nemetall
Foydali qazilmalarga konchilikkimyo xom
ashyosi (turli tuzlar, gips, barit,
oltingugurt, fosforitlar, apatitlar),
olovbardosh, elektrotexnik, pyezooptik,
issikdik va tovushni izolyatsiya qiluvchi,
kislota va ishqorlarga chidamli xom ashyo,
qurilish materiallari, qimmatbaho va
texnik toshlar kiradi. Neft, yonuvchi gaz,
toshkoʻmir va qoʻngʻir kumir, torf,
yonuvchi slanetslar yonuvchi Foydali
qazilmalarga mansub. Fizik holatiga koʻra,
qattiq (qazilma koʻmirlar, rudalar, noruda
Foydali qazilmalar), suyuq (neft, mineral
suvlar) va gazsimon (yonuvchi tabiiy va
inert gazlar) Foydali qazilmalar boʻladi.
Mineral r
esurslar mamlakat, qitʼa yoki
butun dunyo zaminidagi Foydali
qazilmalar yigʻindisi boʻlib, sanoat ishlab
chiqarishining muhim tarmoqlari
(energetika, qora va rangli metallurgiya,
kimyo sanoati, qurilish) taraqqiyoti negizi
hisoblanadi. Mineral resurslar sanoatda
ishlatilishiga qarab, bir qancha guruxlarga
ajratiladi: a)
yoqilgʻi
energetika resurslari
(neft, tabiiy gaz, kazilma kumir, yonuvchi
slanetslar, torf, uran rudalari); b) kora va
rangli metallurgiya xom ashyosi
hisoblangan ruda resurslari (temir va
marganets rudalari, xromit, boksit, mis,
qoʻrgʻoshinrux, nikel, volfram, molibden,
qalay, surma rudalari, nodir metallar
rudalari va boshqalar); v) konchilikkimyo
xom ashyosi (fosforit, apatit, osh tuzi, kaliy
va magniy tuzlari, oltingugurt va uning
birikmalari, barit, bor rudalari, brom va
yod tarkibli eritmalar); g) tabiiy qurilish
materiallari va noruda Foydali
qazilmalarning katta guruhi, shuningdek,
bezak, texnik va qimmatbaho toshlar
(marmar, granit, yashma, agat, togʻ
xrustali, granat, korund, olmos va
boshqalar); d) gidrotermal mineral
resurslar (yer osti chuchuk va mineral
suvlari). Mineral boyliklar koʻp tabiiy
resurslardan farqli ravishda qaytadan
tiklanmaydi. Dunyo okeani suvlari va yer
osti shoʻr suvlari mineral xom ashyoning
muhim rezervlari hisoblanadi.
Inson tabiatdan oladigan barcha moddiy
boyliklar
—
yer-osti boyliklari, suv, havo,
tuproq, o‘simliklar, hayvonot olami va
boshqalar tabiiy resurs (boylik)
hisoblanadi.
O‘zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini
muhofaza qilish
—
inson uchun zarur
bo‘lgan qazilma boyliklardan oqilona
foydalanish, suv va havoni toza saqlash,
tuproqni eroziyadan saqlash, o‘simlik va
hayvonot dunyosini tabiiy holicha asrab
qolib, qayta tiklashni hamda xushmanzara
joylar (sharshara, shovva, ajoyib
manzaralar, buloq va boshqalar)ni tabiiy
holicha saqlash kabilarni o‘z ichiga oladi.
Lekin hozir tabiatga inson xo‘jaligi
faoliyatining ta’siri natijasida
respublikamizning ba’zi okruglari
(Orolbo‘yi, Surxon vodiysi, Quyi Zarafshon
va Quyi Amudaryo)da ekologik holat
yomonlashib bormoqda.
O‘zbekiston havosining ifloslanishida
energetika, neft-gaz sanoati, transport,
kimyo sanoati, metallurgiya sanoati,
maishiy-
kommunal xo‘jalikning hissasi
katta. O‘sha korxonalar chiqarayotgan
zararli birikmalarni 100 foiz desak, ular
quyidagicha taqsimlangan.
O‘zbekistonda sanoat tarmoqlari va
transportdan yiliga 2000 tonna atrofida
iflos chiqindi (birikma)lar chiqarilib, uning
1300,1 tonnadan ortig‘i transport
hisobiga to‘g‘ri keladi. Binobarin,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona,
Andijon kabi katta shaharlar havosi
ifloslanishining 80 foizi avtotransport
hissasiga to‘g‘ri keladi. Yirik sanoat
obyektlari joylashgan shaharlarda
havoning ifloslanishida sanoatning hissasi
katta. Natijada, Olmaliq, Angren, Navoiy,
Andijon, Farg‘ona, Toshkent kabi shaharlar
havosi oltingugurt, azot oksidlari, ammiak,
vodorod ftorid va boshqa gazlar bilan
ifloslangan.
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo va
Uzun tumanlari havosi Tojikistonning
Tursunzoda shahridagi aluminiy zavodidan
chiqqan zaharli ftor gazi bilan ifloslangan.
Natijada, tumanlarda bolalar o‘limi
ko‘paymoqda, uzum va mevali
daraxtlarning bargi sarg‘ayib, qoramollar
kasallanib, tishi to‘kilib
ketmoqda.
Respublikamiz havosini toza saqlash
uchun korxonalarda zamonaviy
tozalovchi inshootlar qurish zarur. Bunda
havoni ifloslovchi moddalarni ushlab
qolib, ulardan qayta foydalanish
imkoniyati vujudga keladi.
Respublikamiz daryolari sanoat
korxonalari, maishiy xizmat ko‘rsatish,
sog‘lomlashtirish tashkilotlari,
parrandachilik majmuyi va chorvachilik
fermalaridan chiqqan suvlar hamda zovur
suvlari bilan ifloslanmoqda.
Suv boyliklarini toza saqlashdagi asosiy
vazifa o‘sha korxonalardan chiqayotgan
iflos suvlarni tozalab, zararsizlantirib,
so‘ngra suv havzalariga tashlashga
erishishdan iborat.
O‘zbekistonning tuproq qatlamini
eroziyadan saqlash, uning unumdorligini
tiklash uchun kurashish kerak. Buning
uchun ekinlarni sug‘orish qoidasiga rioya
qilish, sug‘orishning ilg‘or usullaridan
foydalanishga o‘tish zarur. Ekinlarning
hosildorligini oshirish uchun ko‘proq
organik o‘g‘itlar (go‘ng) dan foydalanib,
qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga
qarshi biologic usul bilan kurashishga
erishish zarur.
Respublikamiz havosining musaffo,
xushmanzara yerlarining ko‘p bo‘lishi,
avvalo, yashil o‘simliklarga, ayniqsa,
o‘rmonlarga bog‘liq. Aholining
o‘rmonlarga, ayniqsa, mevali (yong‘oq,
pista, bodom, do‘lana va hokazo) va
dorivor (zira, piyoz, anzur, qoraqand,
oqqayin, yetmak va boshqa)
o‘simliklarga nisbatan noto‘g‘ri
munosabatda bo‘lishi tufayli ular
kamayib ketmoqda. Shu sababli dam
oluvchilar, sayyohlar, o‘quvchilarga
o‘simliklarni nobud qilmaslik, ularning
mevasini, urug‘ini ruxsatsiz yig‘maslik
kabi tushuntirish va targ‘ibot ishlarini
keng olib borish zarur.
So‘nggi yillarda insonning xo‘jalik
faoliyati ta’sirida (yerlarni haydash, yangi
turar joylar barpo etish, yaylovlardan
noto‘g‘ri foydalanish, noto‘g‘ri ov qilish)
hayvonlar soni va turi kamayib
ketmoqda. Chunonchi, oqquyruq, jayron,
laylak, xongul, arxar, burama shoxli echki
(morxo‘r), qirg‘ovul, kaklik miqdori
keskin kamayib ketdi. Ba’zi hayvonlar,
jumladan, Turon yo‘lbarsi butunlay
yo‘qolib ketdi.
O‘zbekiston tabiatining ko‘rkamligi
uning hududida nodir tabiat go‘shalari
(ajoyib soy, jilg‘a, buloq, sharshara,
shovva, noyob daraxtlar, har xil jinslar,
ochilib qolgan qoyalar, g‘orlar, korizlar,
sardobalar va hokazolar)ni tabiiy holicha
saqlab qolishga bog‘liq.
O‘zbekistonda turi, soni kamayib
borayotgan noyob o‘simlik va
hayvonlarni hisobga oluvchi ikki jildli
«O‘zbekiston Qizil kitobi» nashr etilgan.
Uning birinchi jildiga noyob o‘simlik
turlaridan Korovin shirachi, Turkiston
yovvoyi noki, yovvoyi anor, Zarafshon
piyozi, tog‘piyoz, O‘zbekiston lolasi,
yovvoyi anjir, Omonqora va Buxoro
astragali, yovvoyi uzum, chinnigul,
mingdevona, sumbul, chilonjiyda,
Chimyon lolasi, guli salim kabi
o‘simliklar kiritilgan.
«Qizil kitob»ning ikkinchi jildidan
shalpangquloq ko‘rshapalak, ko‘k sug‘ur,
katta qo‘shoyoq, qo‘ng‘ir ayiq, Turkiston
qunduzi, sirtlon, qoplon, gepard, xongul,
jayron, Ustyurt qo‘yi, Buxoro qo‘yi,
arxar, oq va qora laylak, qizil g‘oz,
lochin, burgut, oq turna, echkemar,
kapcha ilon kabilar o‘rin olgan.
O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda
qo‘riqxona, milliy bog‘ va
buyurtmaxonalarning ahamiyati juda
katta. O‘zbekiston hududida 2016-yil
holatiga ko‘ra 8 ta davlat qo‘riqxonasi, 3
ta milliy bog‘, 12 ta buyurtmaxona, 1 ta
biosfera rezervati hamda 3 ta
parvarishxonalar mavjud.
Dostları ilə paylaş: |