O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

12-TEMA. O`ZBEKSTAN EKINSHI JER JU`ZLIK URIS DA`WIRINDE 
REJESĐ
::::

1
. Ekinshi jer ju`zlik urıstın` baslanıwı menen respublika xojalıg`ının` ha`m ja`miyetlik 

turmıstın` a`skeriy bag`darg`a ko`shiriliwi.

2
. O`zbekstan jawıngerlerinin` fronttag`ı jawıngerlik erlikleri. 

---

53

3

. Ekinshi jer ju`zlik urıstın` tamamlanıwı. Fashizmdi qıyratıwda O`zbekstannın` ornı.

Urıstın` juwmaqları ha`m sabaqları. 
1939

-jılda baslang`an ekinshi ja`ha`n urısı sebepli payda bolg`an xalıqaralıq jag`dayg`a

SSSR menen birge O`zbekstan da tartıldı. Xalqımızdın` batır perzentleri 
″
kishi urıslar

″
dep atalg`an 

Xal`xingol`, Xason ko`li, Finlyandiya urıslarına qatnastı.
1941

-jılı
22

-iyun` ku`ni gitlershiler 

Germaniyasının` SSSRg`a tosattan qılg`an hu`jimi o`zbek xalqının` da tınıshın buzıp, qa`lbin jek

ko`riwshilikke toltırdı, o`tkerilgen miting ha`m jıynalıslarda arza bergen qa`lewshiler sanı da`slepki 
aylardan aq
32
mın`nan aslamdı quradı. 

Front artın bekkemlew, xalıq xojalıg`ın qayta qurıw, a`skeriy jag`dayg`a ko`shiriw

ma`mleketti birden bir a`skeriy lagerge aylandırıwg`a baylanıslı ulıwma da`sturdin` en` a`hmiyetli 
quram bo`limi boldı. Bul da`sturdi a`melge asırıwda O`zbekstan qızıl Armiyanın` front artındag`ı
bekkem bazasına aylandı. O`zbekstan batıstan keltirilgen 
100
den artıq ka`rxanalardı qabıl etip aldı 

ha`m bul zavodlar xalqımızdın` pida`kerlik miyneti menen qısqa waqıt ishinde o`nim bere basladı.

″
Rostsel`mash

″
,

″

Krasnıy Aksay

″
Moskva 

″
Pod`emnik

″
ha`m elektrostanok zavodları h.t.b. 

″
Tashsel`mash

″
zavodı, Chirchik elektroximiya karxanaları front za`ru`rligi ushın isley basladı. 

Orta Aziya ha`m Qazaqstan respublikaları xalqı ha`m materiallıq resursların

mobilizatsiyalaw ha`m jawınger tayar halg`a keltiriwde Orta Aziya a`skeriy ogrugi u`lken rol` 
oynadı. Bir yarım jıl ishinde bul okrug
109

bo`lim du`zdi. O`zbekstan miynetkeshleri ilimiy

a`skeriy bo`lim du`ziw usınısı menen shıqtı. 
1941
-jıl noyabrinen 

1942
-jıl martına shekem 

O`zbekstanda
14
milliy brigadası, 

5
atlı diviziya du`zildi. Urıs jıllarında bir million to`rt ju`z mın` 

o`zbekstanlılar frontlarda sawashlarda erlik ko`rsetti. Olardan to`rt ju`z eliw mın` adam qaytıp
kelmegen. 
Urıstın` da`slepki ku`nlerinde Respublika qorg`anıw fondına
30
mln sum mug`darında qarjı 

toplandı. Qısqa waqıt ishinde O`zbekstan xalıq xojalıg`ı a`skeriy jag`dayg`a o`tkerildi. Pu`tkil xalıq

barlıq materiallıq resurslar Watandı qorg`awg`a atlandı. 
Sabır Raximov, Mamadali Topivoldiev, R.Abzalov, O.Raximov, X.Aminov, Q.Turdiev,
A.Rajjabov sıyaqlı o`zbekstanlı jawıngerler erlikleri ushın Sovetler Awqamı Kaharmanı atag`ına 
sazawar bolg`an bolsa, pu`tkil O`zbekstan xalqı xalıq xojalıg`ı miynet frontında u`lken erliklerdi
ko`rsetti. 
280
nen aslam o`zbekstanlılar fronttag`ı erlikleri ushın sovetler Awqamı kaharmanı 

atag`ına, mın`lap jawıngerlerimiz bolsa urıs jılları sho`lkemlestirilgen orden ha`m medallarg`a o`z

erlikleri sebepli sazawar boldı. Ma`mlekettin` tu`rli rayonlarınan ko`shirip a`kelingen xalıq 
O`zbekstanda hu`rmet itibar ha`m g`amxorlıq penen ku`tip alındı. Bul jerge bir milliong`a jaqın
adam, sonın` ishinde 
200
.

000

bala ko`shirip a`kelindi. O`zbekstanda olar baspana ha`m mehir taptı.
Olarg`a

135
mın` kvadrat metrden ko`birek turaq jay berildi. Olardı jumısqa ornalastırıw 

boyınsha turaqlı tu`rde jumıs alıp barıldı. O`zbekstan xalqı o`zinin` son`g`ı bo`lek nanın, kiyim
kenshegin turaq jayın ko`ship kelgenler menen birlekte bo`listi. 
15
jetim balanı perzentlikke alg`an 

Shomaxmudovlar shan`arag`ının` atı pu`tkil du`n`yag`a ma`lim. Bul xalıqlar doslıg`ının` ullı

ko`rinisi bolıp xalıqlardı bir birine jaqınlastırsada bul jıllarda milliy siyasatta keshirip bolmaytug`ın 
qa`telerge de jol qoyıldı.
1943

-
44

-jıllarda qalmaqlar, qrım tatarlar, chechenler, ingushlar, nemisler, 

karachaylar, tu`rkler o`zlerinin` tariyxıy watanı ha`m turaqlı jaylarınan ma`mlekettin` shıg`ıs

rayonlarına ko`shirip jiberildi. O`zbekstang`a 
15
mın`nan artıq qrım tatarlar, 

175
mın` chechenler, 

157
mın` ingushlar ha`m basqa xalıqlar ko`shirip keltirildi. Urıs jıllarında ha`m onnan keyin aman 

qalg`an a`skeriy tutqınlardın` da awhalı awır boldı.

Administrativlik buyraqpazlıq sistemasının` urıs jıllarındag`ı unamsız ko`rinislerinen biri 
″
jog`altıwlar menen esaplasıp otırmay, ha`r qanday qılıp bolsa da a`skeriy ma`qsetlerge erisiw 

za`ru`r degen printsip boldı. Jen`is og`ada qımbatqa TU`Sti. Sovet adamlarının`

27
milliong`a 

shamalası urıstın` g`ajja g`aJ sawashlarında nabıt boldı.

18
millionnan aslam jawıngerler jaradar 

boldı. Olardın` ko`pshiligi miynet qa`biletlerin jog`altıp mayıp bolıp qaldı.

Jurtbasımız aytıp o`tkenindey, 
″
bul urıs kimler ta`repinen qanday ma`qsetlerde, qay jerlerde 

bolıp o`tkenligine qaramastan onda o`zbekstanlıqlar qatnasıp o`z shan`arag`ı, bala-shag`ası, ata-

anası, teberik ana-jerdi qorg`adı. Olardın` erligi hesh qashan umıtılmaydı. 

---

54

Ekinshi jer ju`zlik urıs da`wirinde O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan jawıngerleri u`lken 

erlikler ko`rsetti. Urısqa Qaraqalpaqstannan alpıs mın`nan aslam jawıngerler atlanıp olar ana-jerdi

qorg`awg`a belsene atnastı. 
Ekinshi jer juzlik urısqa Qaraqalpaqstannan
66
mın`nan aslam jawıngerler sawash 

maydanlarına frontqa ketti. Olar barlıq sawash maydanlarında kaxarmanlıq erlikler ko`rsetti.

Qaraqalpaqstanlı jawıngerlerden J.Qarakulov, P.Nurpeisov, J.Abdullaev h.t.b. sovetler Awqamının` 
kaharmanı atag`ına sazawar boldı.
Jergilikli xalıqlardın` baslaması menen Respublikanın` wakillerinen 
1941
- jıl

3
- dekabr`de 

97
- qaraqalpaq milliy brigadası sho`lkemlestirildi. Onın` quramına 

5
,

5

mın` jawınger o`z tilekleri

menen jazıldı. Frontqa atlang`an bir neshe on mın`lag`an qaraqalpaq xalqının` ulları sawash 
maydanlarında qaharmanlıq erlikleri menen o`zlerin xalıq aldında dan`qqa bo`ledi. Olardan
20

jawınger burıng`ı awqamnın` qaharmanı, al altawı

″
Dan`q

″
ordeninin` tolıq kovaleri atag`ın aldı. 

Qaraqalpaqstan urıstın` da`slepki da`wirinen baslap jergilikli sanaat ka`rxanaların qayta
qurıwg`a, paxtanı, balıqtı, go`sh, pille da`n o`nimlerin jetistiriwge ayrıqsha a`hmiyet berdi. 
Urıs jılları ko`shirip a`kelingen
3891

adamg`a baspana berildi

900

dan aslam xojalıq ata-

anasınan ayırılg`an jetimlerdi ta`rbiyalawg`a aldı. Qaraqalpaqstan urıs jıllarında polyak, koreets, 
qalmaq, ukrain h.t.b. xalıq wa`killerine baspana berip ornalastırıldı. Qaraqalpaqstanlı jumısqa
jaramlı barlıq miynetkeshler, hayal-qızlar, jas o`spirimler ha`m jası u`lkenler xalıq xojalıg`ında 
pida`kerlik miynet u`lgilerin ko`rsetti. Qaraqalpaqstanda urıs jıllarında jergilikli sanaat ha`m azıq
awqat mashqalaları payda boldı. xalqımız qorg`anıw qorına o`z u`lesin ayamastan qostı. 
“a`rezsiz O`zbekstannın` ku`sh ku`diretinin` da`regi xalıqlarımızdın` ulıwma adamgershilik
g`a`ziynelerine sadıqlıg`ında. Ayawsız urıslar xalqımızdın` adamgershilik ta`biyatına daq TU`Sire 
almadı.