O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

---

O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI TA’LİM 

WA’ZİRLİGİ 

 

BERDAQ ATINDAG’I  

QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ 

 

TA’BİYaTTANIW FAKULTETİ 

 

BİOLOGİYa 

kafedrası 

 

            

GİDROBİOLOGİYa 

 

pa’ninen biologiya qa’niygeligine bakalavrlar ushın   

du’zilgen lektsiya tekstleri 

 

 

 

 

 

 

 

 

Du’zgen:

 

dots.Turemuratova G.İ.

 

 

 

 

 

 

No’kis-2011 

 

 

 

---

 

1-sanlı lektsiya (2 saat) 

 Tema: Kirisiw. Ulıwma gidrobiologiya, gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı  

tu’sinikleri. 

 

Jobası: 

1. Kirisiw 

2. Gidrobiologiyanın’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı 

3. Gidrosferadag’ı suwdın’ a’h’miyeti. 

4. Gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı ma’selelerdi sheshiwge qatnası. 

5. Ten’izler h’a’m okeanlar bentalı 

6. Ten’izlerdegi h’a’m okeanlardag’ı pelagia

l  

      

 Tirek so’zler. 

Atmosfera,litosfera,gidrosfera,autoekologiya,demekologiya,sinekologiya,limnologiya,akvakultura,supralitoral,litoral

,sublitoral,batial,abissal,ultraabissal,profundal 

 

 Gidrobiologiyanın’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı 

 Gidrobiologiyalıq tu’sinikler yag’nıy suw organizmleri tuwralı, birinshi gezekte  awqat ushın 

paydalanatug’ın tu’rleri tuwralı adamzat ma’deniyatının’ erte da’wirlerde mag’lıwmatlar payda bola basladı. Suw 

organizmlerinin’ ekologiyası tuwralı mag’lıwmatlar a’yemgi h’a’m qıtay a’debiyatlarında a’sirese grek h’a’m rim 

naturalistlerinin’ anıg’ıraq Aristoteldin’ kitaplarında keltirildi. 

 Gidrobiologiyanın’ o’z aldına ilim retinde qa’liplesiwi o’tken a’sirdin’ ortalarına tuwra keledi. Bul waqıtqa 

deyin suwlardag’ı biologiyalıq resurslar, a’sirese okean ten’izlerde tawsılmaytug’ın bolıp ko’rinedi h’a’m suw 

organizmlerin u’yreniw yag’nıy izertlew h’a’jeti joq dep keldi. Tek o’tken a’sirdin’ ortalarında g’ana bul tu’sinikten 

bas tartıw baslandı. 1877 j. V.Genzen., Kilskiy zalivte qoltıqta balıqlardın’ zapasın h’a’m olardın’ awqatlıq zatların 

izertledi, bunda arnawlı plankton setkilerinen paydalandı, yag’nıy suw qatlamında tirishilik etiwshi organizmlerdin’ 

san mug’darın esaplaw ushın. Al 1909 jılı bentos organizmlerdin’ san mug’darın anıqlaw ushın arnawlı pribor 

dnocherpatel islep shıg’ıldı. Bunnan keyingi rawajlanıw ushın ten’izlerdi u’yreniwshi xalıq aralıq ken’estin’ (1899) 

h’a’m xalıq aralıq teoriyalıq h’a’m prikladnoy limnologiyalıq assotsiyasının’ (1927) du’ziliwleri u’lken a’h’miyetke 

iye boldı. 

 O’ndiristin’ h’a’m transporttın’ rawajlanıwın dushshı suwlardın’ pataslanıwına alıp keldi, na’tiyjede taza 

suw menen ta’miyinlew probleması 1-gezektegi ma’sele boldı. 1869-1870 j. A. Myuller H.F. Kan h’a’r qıylı 

gidrobiontlardın’ suwdı o’zin-o’zi biologiyalıq tazalawg’a u’lken kewil awdardı. Suwdın’ pataslanıwı h’a’m onı 

tazalaw ma’selelerin sheshiw ushın gidrobiontlardın’ rolin h’a’m a’h’miyetin u’yreniw kerek ekenligi belgili boldı. 

 

XIX a’sirdin’ ortalarında suw organizmlerin u’yreniw ushın arnawlı ma’kemeler payda bola basladı. 

Birinshiler qatarında 1871 jılı Ukrayna, Sevastopolde A.O. Kovalevskiydin’ initsativası boyınsha biologiyalıq 

stantsiya du’zildi h’a’m h’a’zirgi waqıtda islep turıptı. 1872 j. Neopolde ten’iz stantsiyası ashıldı. 1900 j. Volgada, 

Saratovta, Evropada birinshi da’ryanın’ biologiyalıq stantsiyası ashıldı. 1906 j. baslap xalıq aralıq gidrobiologiyalıq 

jurnal shıg’a basladı. 

---

      Gidrobiologiya  (grek  so’zinen  alıng’an hydor- suw, bios- tirishilik, lodos-ta’liymat)-suwdag’ı tirishilik 

h’aqqındag’ı ilim. 

 Gidrobiologiya suwdag’ı biologiyalıq nızamlıqlardı u’yrenedi h’a’m olardı adam ma’pleri ushın 

basqarıwdın’ tiykarların du’zedi. Solay etip gidrobiologiya suwdag’ı organizmlerdin’ bir-biri menen h’a’m jasaw 

aynalası menen o’z-ara qatnasıqların u’yrenedi. Gidrologiyanın’ o’z betinshe ilim sıpatında ajıratılıwı suwdag’ı 

aynalanın’ tek o’zine g’ana, ta’n qa’siyetleri menen, onın’ qurg’aqlıqtag’ı jer beti aynalası menen keskin 

ayırmashılıg’ı menen baylanıslı. Jer sharında, biosferada tirishilik etiwshi organizmler gaz ta’rizli qabat-

atmosferada, qattı-litosferada h’a’m suyıq-gidrosferada tarqalg’an yag’nıy toplang’an. Usılardan gidrosferanı alıp 

qarasaq, bul bir tirishilik saxnasına iye. Bizin’ planetamızdın’ ulıwma maydanı shama menen 510 mln

2

,

 

sonnan 362 

mln.km

2 

yag’nıy 70,5 

   ko’biregi suw aydınına tuwra keledi, egerde jer astı suwların da qosa esaplasaq, ol 

jag’dayda qurg’aqlıqtı suw tolıq qaplaydı. Budan basqa gidrosferanın’ atmosfera h’a’m litosferadan ayırmashılıg’ı, 

suw betinin’ barlıq bo’limlerinde organizmler tarqalg’an. Gidrosferadag’ı tirishilik yamasa gidrobios, adamzat 

turmısında u’lken rol oynaydı. Gidrosferanı o’zlestirgen sayın onı biologiyalıq jaqtan teren’nen izertlewdi talap 

etedi, yag’nıy ta’biyat baylıqların ratsional paydalanıw h’a’m qorshag’an ortalıqtı qorg’aw ushın. Gidrosferadag’ı 

bunday ma’seleni sheshiwdi XIX-a’sirdin’ aqırında payda bolg’an gidrobiologiya ilimi o’z ishine aladı. Ha’zirgi 

zaman gidrobiologiyası ekologiyalıq ilimler birlespesine kirip jer sharı organizmlerin o’li ta’biyat penen baylanısta 

izertlep ta’biyat baylıqların ratsional paydalanıw ma’selesin maqset etip qoyadı. 

  O’z aldındag’ı ma’selelerdi sheshiwde gidrobiologiya basqa da ko’plegen ilimlerdin’ jetiskenliklerine 

su’yenedi, mısalı: fizika, ximiya, gidrologiya, bioximiya, biogeografiya,  botanika, zoologiya, fiziologiya h’a’m t.b. 

Sonın’ menen bir qatarda onın’ o’zi biologiyalıq ilimler arasında ta’sirli orındı iyeleydi. Zamanago’y ekologiyanın’ 

ko’plegen a’h’miyetli tu’sinikleri (biotsenoz, biomassa, o’nim h’a’m t.b.) suwdag’ı tirishilik formaların u’yreniw 

h’a’m izertlew na’tiyjesinde qa’liplesken. 

O’z betinshe ilim sıpatında gidrobiologiya XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında qa’liplesken. Onın’ rawajlanıwına 

eki tiykarg’ı sebepler ta’sir jasadı:  

1) balıq o’ndirisinin’ ıqtıyajlıg’ı.   

2) suwlardın’, birinshi gezekte awız ishimlik suwlardın’ pataslanıwına qarsı gu’restin’ za’ru’rlikleri.  

Zamanago’y gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı bag’darları:  

1) balıq xojalıq bag’darı; suw astı resurslarınan (balıq h’a’m basqa) u’nemlep paydalanıw ma’selelerin 

sheshedi. Gidrosferanın’ biologiyalıq h’a’m ekologiyalıq ma’selelerin izertleydi. 

2) sanitariyalıq (meditsinalıq h’a’m veterinariyalıq)  gidrologiya; suw akvatoriyasın pataslanıwdan 

qorg’aw h’a’m adam awırıwların tasıwshı qurt-qumırsqalardı suwdın’ o’zinde-aq joq etiw ma’selelerin izertleydi 

3) texnikalıq gidrologiya; kemelerge h’a’m suwdag’ı qurılmalarg’a, texnikag’a u’lken zıyan keltiriwshi 

organizmlerdin’ biologiyasın h’a’m ekologiyasın izertlewshi bag’dar.  

 Gidrobiologiya ekologiyalıq ilim sıpatında gidrosferadag’ı organizmlerdi, onın’ sırtqı ortalıq penen 

baylanıslılıg’ın, suw saqlag’ıshlardag’ı biologiyalıq qubılıslardı, ondag’ı tiri organizmlerdin’ bir-biri menen h’a’m 

o’li ta’biyat penen baylanısın izertleydi. 

  Gidrobiologiya o’zinin’ rawajlanıwının’ birinshi basqıshında ayrım bir tu’r osoblardı ekologiyalıq jaqtan 

izertlewge kewil bo’ldi. Bunday autoekologiyalıq bag’dar h’a’zirgi zaman gidrobiologiyada da saqlanbaqta, biraq 

bag’ınıshlı tu’rde. Birinshi gezekte demekologiyalıq  (populyatsion) h’a’m sineklogiyalıq (biotsenologiyalıq) 

izertlewler maqset etip qoyıldı, yag’nıy populyatsiya h’a’m biotsenozdı tirishiliktin’ joqarg’ı forması retinde, onın’ 

belgili bir strukturasın, funktsiyaların h’a’m xarakterin sırtqı ortalıq penen baylanısta u’yrenedi. Ha’zirgi zaman 

---