O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI NO’KIS MA’MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI Baslawish ta’lim fakulteti kafedrası «Pedagogikalıq texnologiyanın’ mazmunı. İnteraktiv oqıtıw usılları» temasında ashıq sabaq Lektor: assistent oqıtıwshı G.Zarimbetova
Tema: «Pedagogikalık texnologiyanın mazmunı. İnteraktiv okıtıu usılları» Temanın` makseti: Pedagogikalık texnologiyanın mazmunın ashıp beriu. İnteraktiv usıllar menen jaqınnan tanıstırıw. Ta`limdegi interaktiv oqıtıw usıllardın` formaları ha`m tu`rleri boyınsha song`ı ilimiy mag`lıwmatlar ha`m bilimlerdi beriw. Lektsiya sabag`ındag`ı jan`a pedtexnologiyalar: Ko`rgizbeli qurallar – tablitsalar, sxemalar, tarqatpa materiallar, jana adebiyatlar,kitaplar Oqıtıw metodları - tu`sindiriw, mashqalalı, soraw-juwap, a`meliy h.b. Lektsiya sabag`ındag`ı jan`a axborot texnologiyaları: Slaydlar, videoproektor, İnternet materialları, elektron sabaqlıqlar h.b.
JOBA: 1.Pedagogikalık texnologiyanın mazmunı,taripleri 2.İnteraktiv oqıtıw usılına sıpatlama 3. İnteraktiv metodlardın` strukturalıq komponentleri 4. İnteraktiv metodlardın` formaları 5. İsbilermenlik oyınları, miyge hu`jim, mashqalalı jag`daylar ha`m mashqalalı ma`seleler, insert, ekige bo`lingen da`pter, esse, klaster h.t.b. metodlar ha`m olardan sabaq protsessinde paydalanıw
TAYANISH TU`SİNİKLER: Sho`lkemlestiriwshi (reproduktiv, da`stu`riy) metodları: tu`sindiriw, ko`rgizbeli, a`meliy oqıtıw metodları; rawajlandırıwshı (produktiv, zamanagoy) metodları: mashqalalı, kreativ, evristikalıq, izleniw, interaktiv metodları; kontrollawshı metodlar: awızsha yamasa jazba tu`rde tekseriw usılları; interaktiv oqıtıw usılı; interaktiv metodlardın` strukturalıq komponentleri; interaktiv metodlardın` formaları; isbilermenlik oyınları, miyge hu`jim, mashqalalı jag`daylar ha`m mashqalalı ma`seleler, insert, ekige bo`lingen da`pter, esse, klaster h.t.b. metodlar ha`m olardan sabaq protsessinde paydalanıw; interaktiv texnologiyalar (treningler) tu`rleri.
1. İnteraktiv oqıtıw usılına sıpatlama
Ma`lim bolg`anınday, didaktika oqıtıw metodlarının` u`sh toparın ajratıp shıg`aradı:
3. Joqarıdag`ı protsesslerdin` ha`m de ulıwma okıw xızmettin` effektivligin kontrollawshı metodlar. Bug`an o`zlestirilgen bilimlerdin`, ko`nlikpeler ha`m uqıplardın` awızsha yamasa jazba tu`rde tekseriw usılları kiredi.
Bul lektsiyada biz tiykarınan ekinshi toparg`a tiyisli oqıtıwdın` mashqalalı, yag`nıy rawajlandırıwshı metodları haqqında so`z etemiz. Sebebi bul zamanago`y interaktiv metodlardın` ha`mmesinin` tiykarında qandayda bir mashqala jatadı ha`mde onı sheshiw jolları izlenedi. Sol sebepli biz aldı menen mashqalalı okıtıw haqqında tu`sinik beremiz. Bul lektsiyada biz tiykarınan ekinshi toparg`a tiyisli oqıtıwdın` mashqalalı, yag`nıy rawajlandırıwshı metodları haqqında so`z etemiz. Sebebi bul zamanago`y interaktiv metodlardın` ha`mmesinin` tiykarında qandayda bir mashqala jatadı ha`mde onı sheshiw jolları izlenedi. Sol sebepli biz aldı menen mashqalalı okıtıw haqqında tu`sinik beremiz. Mashqalalı oqıtıwdın` baslı maqseti – oqıtıwshı tamanınan usınıs etilgen, arnawlı bilim arttırıwg`a xızmet etetug`ın ma`sele-mashqalanı oqıwshılar o`z aqıl-parasatı menen sheshiwden ibarat. Mashqalalı oqıtıw metodikasında oqıtıwshı oqıwshılardı ma`seleni sheshiw jollarına bag`darlaydı.
Mashqalalı oqıtıw bul jetilisken oqıtılıw texnologiyası. Bu`gingi joqarı mekteptegi na`tiyjeli oqıtıw texnologiyası – bul a`yne sol mashqalalı oqıtıw. Onın` wazıypası - talabalardı aktiv biliw protsessine shaqırıw ha`m oylawdag`ı ilimiy izertlew usılın qa`liplestiriw. Mashqalalı oqıtıw do`retiwshi, aktiv shaxs ta`rbiyası maqsetlerine de mas keledi. Mashqalalı oqıtıw bul jetilisken oqıtılıw texnologiyası. Bu`gingi joqarı mekteptegi na`tiyjeli oqıtıw texnologiyası – bul a`yne sol mashqalalı oqıtıw. Onın` wazıypası - talabalardı aktiv biliw protsessine shaqırıw ha`m oylawdag`ı ilimiy izertlew usılın qa`liplestiriw. Mashqalalı oqıtıw do`retiwshi, aktiv shaxs ta`rbiyası maqsetlerine de mas keledi. Mashqalalı oqıtıw protsessinde talabanın` erkinligi oqıtıwdın` reproduktiv tu`rlerine salıstırg`anda a`dewir asıp baradı. Mashqalalı jag`day belgili pedagogikalıq qurallarda maqsetke muwapıq sho`lkemlestiriletug`ın o`zine ta`n oqıtıw sharayatında ju`zege keledi. Sonday-aq, u`yreniletug`ın temalar o`zgesheliklerinen kelip shıqqan halda bunday jag`daylardı jaratılıwının` arnawlı usılların islep shıg`ıw za`ru`r.
Solay etip, oqıtıwdag`ı mashqalalı jag`day tek g`ana «Pikir jolındag`ı ku`tilmegen tosıq» penen baylanısqan aqlıy mashaqatlı jag`day emes. Ol biliw maqsetlerin arnawlı tu`rde talap etetug`ın aqlıy oylaw jag`dayı. Bunday jag`day negizinde en` aweli o`zlestirilgen bilim izleri ha`m ju`zege kelgen jen`il wazıypanı sheshiw ushın aqlıy ha`m a`meliy ha`reket usılları jatadı. Bunda xa`r qanday ma`sele mashqalalı jag`day menen baylanıslı bola bermesligin atap o`tiw orınlı boladı. Jen`il bilimler aldın`g`ı bilimler menen baylanıspasa, aqlıy ma`sele mashqalalı bolmaydı. Bunday ma`sele aqlıy izleniwge kepillik bere almaydı. Mashqalalı jag`day ha`r qanday pikirlew ma`selelerinen parıq qılıp, onda talaba ma`seleni talap qılgan ob`ekt (tu`sinik, fakt)tin` aldın`g`ı ha`m a`yne waqıtta juwapker bolg`an wazıypa ma`sele boyınsha ishki, jasırın baylanısların an`lap jetedi. Solay etip, oqıtıwdag`ı mashqalalı jag`day tek g`ana «Pikir jolındag`ı ku`tilmegen tosıq» penen baylanısqan aqlıy mashaqatlı jag`day emes. Ol biliw maqsetlerin arnawlı tu`rde talap etetug`ın aqlıy oylaw jag`dayı. Bunday jag`day negizinde en` aweli o`zlestirilgen bilim izleri ha`m ju`zege kelgen jen`il wazıypanı sheshiw ushın aqlıy ha`m a`meliy ha`reket usılları jatadı. Bunda xa`r qanday ma`sele mashqalalı jag`day menen baylanıslı bola bermesligin atap o`tiw orınlı boladı. Jen`il bilimler aldın`g`ı bilimler menen baylanıspasa, aqlıy ma`sele mashqalalı bolmaydı. Bunday ma`sele aqlıy izleniwge kepillik bere almaydı. Mashqalalı jag`day ha`r qanday pikirlew ma`selelerinen parıq qılıp, onda talaba ma`seleni talap qılgan ob`ekt (tu`sinik, fakt)tin` aldın`g`ı ha`m a`yne waqıtta juwapker bolg`an wazıypa ma`sele boyınsha ishki, jasırın baylanısların an`lap jetedi.
Solay etip, mashqalalı jag`daydın` mazmunı sonnan ibarat, ol talabag`a tanıs bolg`an mag`lıwmatlar ha`m jen`il faktler, ha`diyseler ortasındag`ı qarama-qarsılıq bolıp tabıladı. Bul qarama-qarsılıq bolsa bilimlerdi do`retiwshilik penen o`zlestiriw ushın ha`reketlendiriwshi ku`sh. Mashqalalı jag`daydın` belgileri to`mendegishe: Solay etip, mashqalalı jag`daydın` mazmunı sonnan ibarat, ol talabag`a tanıs bolg`an mag`lıwmatlar ha`m jen`il faktler, ha`diyseler ortasındag`ı qarama-qarsılıq bolıp tabıladı. Bul qarama-qarsılıq bolsa bilimlerdi do`retiwshilik penen o`zlestiriw ushın ha`reketlendiriwshi ku`sh. Mashqalalı jag`daydın` belgileri to`mendegishe: - talaba ushın biytanıs fakttin` bar bolıuı. - wazıypalardı orınlaw ushın talabalarg`a beriletug`ın ko`rsetpeler, ju`zege kelgen bilim ma`selesin sheshiwde olardın` shaxsiy qızıg`ıwshılıg`ının`, ma`plerinin` barlıg`ı.
2. İnteraktiv metodlardın` strukturalıq komponentleri İnteraktiv metodlardın` strukturalıq bo`limleri, yag`nıy du`zilisi bir qansha komponentlerden ibarat. Mısalı: metodtın` mazmunı, a`hmiyeti, maqseti, wazıypaları, o`tkeriliw ta`rtibi, yag`nıy basqıshları, esletpeleri, ku`tiletug`ın na`tiyjeleri, juwmag`ı. Siz bunı to`mende usınıs etiletug`ın interaktiv metodlardın` du`zilislerinen bilsen`iz boladı.
3. İnteraktiv metodlardın` formaları İnteraktiv metodlardı ta`lim protsessinde qollanılıwı ha`r qıylı formalarda boladı. Atap aytqanda, oyın, do`n`gelek stol, diskussiya, evristikalıq soraw-juwap, sa`wbet, trening, jeke jazba jumısı formaları, jup ha`m kishi toparlarda islesiw formalarında ha`m o`tkeriwge boladı. Biz to`mende olardın` birazları menen jaqınnan tanısıp shıg`amız.
4. İsbilermenlik oyınları, miyge hu`jim, mashqalalı jag`daylar ha`m mashqalalı ma`seleler, insert, ekige bo`lingen da`pter, esse, klaster h.t.b. metodlar ha`m olardan sabaq protsessinde paydalanıw 1. «İsbilermenlik oyınları» metodı rolli oyınlar imitatsiyalıq oyınlar oqıw oyınları situatsiyalıq oyınlar sho`lkemlestiriwshi-ha`reketli oyınlar
İsbilermenlik oyını (delovaya igra) – bul ha`r qıylı jag`daylardı (situatsiyalardı) jasalma tu`rinde modellestiriw. Onın` maqseti - talabalardı baskarıwdın` ha`r qıylı usıllarına u`yretiw, ha`r qıylı jag`daylarda ha`reketlerdin` optimal variantların izlep tabıw h.b. Mısalı: bizin` ta`jriybemizdegi İsbilermenlik oyını (delovaya igra) – bul ha`r qıylı jag`daylardı (situatsiyalardı) jasalma tu`rinde modellestiriw. Onın` maqseti - talabalardı baskarıwdın` ha`r qıylı usıllarına u`yretiw, ha`r qıylı jag`daylarda ha`reketlerdin` optimal variantların izlep tabıw h.b. Mısalı: bizin` ta`jriybemizdegi Pedagogikalıq – psixologiyalıq konsilium (PPK)» rolli oyını «Psixologiya» kursında a`meliy sabaq tu`rinde o`tiledi deymiz. Barlıq topar talabaları PPK haqqındag`ı teoriyalıq bilimlerdi, onın` a`hmiyeti ha`m maqsetin teren` o`zlestirgennen keyin olar menen rolli oyın o`tkeriw usınıs etiledi.
Oyın maqseti – xulqtag`ı unamsız o`zgerisler mazmunın ilimiy ta`repten tusindiriw, bul unamsız o`zgerislerdin` aldın alıw, sheshiw menen baylanıslı bolg`an ko`nligiw ha`m uqıplardı ka`liplestiriw. Oyın maqseti – xulqtag`ı unamsız o`zgerisler mazmunın ilimiy ta`repten tusindiriw, bul unamsız o`zgerislerdin` aldın alıw, sheshiw menen baylanıslı bolg`an ko`nligiw ha`m uqıplardı ka`liplestiriw. Oyınnın` wazıypaları: -psixologiya ha`m pedagogikadan aldınan bilimlerdi bekkemlew; -«Tarbiyası qıyın» oqıwshılar menen islesiw usıllardı u`yreniw; -xulqtag`ı unamsız o`zgerislerdi ilimiy tamannan bahalawg`a u`yretiw; - zamanago`y ta`rbiya metodların turmısqa engiziwdi u`yretiw.
Oyındı o`tkeriw ushın barlıq talabalar o`zleri a`meliyatta bolg`an mektep oqıwshısına, yamasa o`zinin` gruppalasına psixologiyalıq xarakteristika jazıp keledi. Sabaqtın` birinshi yarımında bul xarakteristikalar, olardın` kemshilikleri, jetiskenlikleri dodalanadı (dodalaw ushın 3-4 jeterli). Keyin talabalar o`z-ara rollerdi («Ta`rbiyası qıyın» oqıwshı, onın` a`kesi, anası, jaqın dostı, klass basshısı, kolledj basshısı, vrach h.b.) bo`lip aladı. Oyındı o`tkeriw ushın barlıq talabalar o`zleri a`meliyatta bolg`an mektep oqıwshısına, yamasa o`zinin` gruppalasına psixologiyalıq xarakteristika jazıp keledi. Sabaqtın` birinshi yarımında bul xarakteristikalar, olardın` kemshilikleri, jetiskenlikleri dodalanadı (dodalaw ushın 3-4 jeterli). Keyin talabalar o`z-ara rollerdi («Ta`rbiyası qıyın» oqıwshı, onın` a`kesi, anası, jaqın dostı, klass basshısı, kolledj basshısı, vrach h.b.) bo`lip aladı. Ha`r bir talabag`a onın` wazıypası tu`sindiriledi. Qalg`an talabalar bolsa ekspertlik wazıypasın atqaradı. Olar oyın dawamında jiberilgen qa`telerdi jazıp baradı. Ma`selen: «Oqıushıg`a», «Ata-anag`a» durıs soraw berildime, durıs diagnoz qoyıldıma, «Oqıwshının`» xulqı durıs bahalandıma, usınıs etilgen isler maqsetke muwapıqba ha`m t.b.
Oyın dawamında psixologiya pa`ninen alıng`an bilimlerdi ken` qollanıwg`a erisiw kerek. Shaxs, temperament, xarakter, o`spirimler psixologiyasına baylanıslı temalardı a`melde qollay alıw lazım. Topar talabalarının` qızıg`ıwshılıqların, imkaniyatların esapqa alg`an halda oyın tu`rli forma ha`m variantlarda o`tkiziliwi mu`mkin. Oyın dawamında psixologiya pa`ninen alıng`an bilimlerdi ken` qollanıwg`a erisiw kerek. Shaxs, temperament, xarakter, o`spirimler psixologiyasına baylanıslı temalardı a`melde qollay alıw lazım. Topar talabalarının` qızıg`ıwshılıqların, imkaniyatların esapqa alg`an halda oyın tu`rli forma ha`m variantlarda o`tkiziliwi mu`mkin. PPK tomendegishe o`tiwi mu`mkin (qısqasha bayan etemiz). PPK o`tkeriw ushın talabalar o`z-ara rollerdi bo`lisip aladı ha`m tayarlanadı. Ken`esti «Basshılıq etiwshi» ashıp beredi. Ol ken`eske neshe o`spirim ha`m ne ushın shaqırılg`anın, shaqırılıwg`a za`ru`r bolg`an isler haqqında mag`lıwmat beredi. Ken`es ag`zaları menen tanıstırıp shıg`adı (eger jan`a adamlar bolsa). Keyin «Klass basshısına» so`z beredi. «Klass basshısı» aldınan tayarlang`an xarakteristikag`a tiykarlanıp, okıwshının` xulqı, xarakteri, temperamenti, qızıg`ıwshılıqları, oqıwg`a bolg`an qatnası, u`yde o`zin tutıwı, sabaqta ha`m sabaqtan bos waqıtların kim menen qay jerde o`tkeriwi ha`m basqalar haqqında tolıq mag`lıwmat beredi. «Klass basshısı» ilaji barınsha «O`z oqıwshısın» tolıq ta`riyplewge, xulqtag`ı unamsız o`zgerislerdi keltirip shıg`arıwshı sebeplerdi ashıp beriwge ha`reket qılıwı lazım.
Keyin ken`eske oqıwshının` «Ata-anası» mira`t etiledi. Ken`es ag`zaları olarg`a mulayımlılıq, a`deplilik penen, ju`da abaylı bolg`an halda sorawlar beredi. Olar balanın` rawajlanıwı qalay o`tkenin basqıshpa-basqısh dodalaydı. Ma`selen: tuwılıw waqtında, yamasa keyinirek jaraxatlanıw, za`ha`rleniw uqsag`an jag`daylar bolg`anba? Shan`araqta neshe perzent bar? Bala apaları, ag`aları, u`keleri menen qanday mu`na`sebette? Ata-anaları menen mu`na`sebeti qanday? Keyin ken`eske oqıwshının` «Ata-anası» mira`t etiledi. Ken`es ag`zaları olarg`a mulayımlılıq, a`deplilik penen, ju`da abaylı bolg`an halda sorawlar beredi. Olar balanın` rawajlanıwı qalay o`tkenin basqıshpa-basqısh dodalaydı. Ma`selen: tuwılıw waqtında, yamasa keyinirek jaraxatlanıw, za`ha`rleniw uqsag`an jag`daylar bolg`anba? Shan`araqta neshe perzent bar? Bala apaları, ag`aları, u`keleri menen qanday mu`na`sebette? Ata-anaları menen mu`na`sebeti qanday? Usı ta`rtipte ha`mme konsilium ag`zalarının` pikirleri tın`lanadı ha`m joqarıda ko`rsetilgen teoriyalıq bilimlerden paydalanıp, usınıslar islep shıg`ıladı.
2. «Miyge hu`jim» («Breynshtorming», «mozgovoy shturm») metodı. Bul metodtın` avtorı amerikalı psixolog A.Osborn. Bul metod 40-jılları ilimge kiritilgen. «Miyge hu`jim» - oylap tabıw sheshimlerdin` ha`m jan`a ideyalardı izlewdin` kollektivlik metodı bolıp tabıladı. Bul metodtın` baslı o`zgesheligi ondag`ı qatnasıwshılardı sınshıllarg`a (kritiklerge) ha`m «Generatorlarg`a» bo`liwden, sonday-aq, pikirlerdin` generatsiya ha`m kritika protsessin waqıt ishinde bo`liwden ibarat. Sonın` menen birge, «Miyge hu`jim» bir qatar qag`ıydalardı orınlawdı talap etedi;
– Usınıs etiletug`ın pikirlerdi sıng`a tu`siriw ha`mde basekelesiw menen talqılaw qadag`an etiledi; – Usınıs etiletug`ın pikirlerdi sıng`a tu`siriw ha`mde basekelesiw menen talqılaw qadag`an etiledi; – Qalegen pikirler, sonın` ishinde fantastikalıq ideyalar ha`m xoshametlenedi. Jaman pikir-ideyalar joq; – O`zge, basqa pikirlerdi, ideyalardı rawajlandırıw, jetilistiriw ha`m kombinatsiyalaw xoshametlenedi; – Pikirlerdi qısqa etip bayanlaw kerek, pikirlerdin` izbe-izligin u`zbew tiyis; Baslı maqset – mumkinshiligi barınsha ideyalardı ha`m pikirlerdi ko`p etip alıw.
«Miyge hu`jim»di o`tkeriwdegi tiykarg`ı sha`rtleri bul psixologiyalıq inertsiya ha`m sıng`a tu`siwden, jeke pikirin aytıwga qorqıudı joq etiw ushın qolaylı sharayatlardı jaratıw. «Miyge hu`jim» oqıtıwdın` og`ada universal ha`m effektiv metodı bolıp esaplanadı. Bul metodtın` a`piwayı bir ko`rinisi ha`mmege belgili bolg`an «Zakovat» ha`mde «Chto? Gde? Kogda? « intellektual oyınları. «Miyge hu`jim»di o`tkeriwdegi tiykarg`ı sha`rtleri bul psixologiyalıq inertsiya ha`m sıng`a tu`siwden, jeke pikirin aytıwga qorqıudı joq etiw ushın qolaylı sharayatlardı jaratıw. «Miyge hu`jim» oqıtıwdın` og`ada universal ha`m effektiv metodı bolıp esaplanadı. Bul metodtın` a`piwayı bir ko`rinisi ha`mmege belgili bolg`an «Zakovat» ha`mde «Chto? Gde? Kogda? « intellektual oyınları. Xar bir pandi okıtıuda «Miyge hu`jim» metodının` ha`r qıylı modifikatsiyaları ken`nen qollanıladı. Mısalı: barlıq 1-kurslarda «Ulıwma psixologiya» pa`ninin` «Kirisiw» lektsiyasında: «Turmısta biz» «Janım ashıdı», «Janıma tiyme», «Janım shıg`ıp ketti», «Janım», «Jansızday» degen ga`plerdi ko`p qollanamız. «Jan» degenimiz ne? Ol bar na`rse me, joq na`rse me? Ol adamnın` qay jerinde boladı? h.b. Degen mashqalanı ortag`a taslap «Miyge hu`jim» metodın` o`tkeriwge boladı. Bunda talabalar qızıg`ıwshılıq penen temag`a kirisip ketkenin` ha`mde o`zleri sol mashqalanı sheshiwge ha`reket etip atırg`anın da sezbey qaladı. Talabalardın` pikirleri doskag`a ha`m da`pterlerge jazıladı. Barlıq pikirlerden son ulıwma bir juwmaq shıg`arıladı.
3. «Mashqalalı jag`daylar ha`m mashqalalı ma`seleler» metodı. Mashqalalı jag`day, (situatsiya) – bul bilim alıw maqsetinde arnawlı tu`rde jaratılg`an aqlıy xızmet jag`dayı. Bunday wazıyat tiykarında aldın o`zlestirgen bilimlerdin` yadta qalg`anlıg`ı ha`m jan`a payda bolg`an ma`seleni sheshiw ushın aqlıy yamasa a`meliy islew usılı jatadı. Bul metodtın` tiykarında turmıslıq, yamasa a`meliy qarama-qarsılıq jatadı. Bul metodtın` bir modifikatsiyası bolıp «Konflikt» metodı ha`m boladı. Psixologiyanı oqıtıw kursında bul metodtan biz ta`jriybemizde kennen qollanamız. Mısalı, «O`spirim psixologiyası» bo`limdi u`yreniw barısında talabalarg`a to`mendegi mashqalalı jag`daylar usınıs etiledi:
«6-klasstın` er balaları 8-MART ku`ni qızlardı qutlıqlawdan bas tartadı. Bunı olar 14-YaNVAR` «Uatan qorg`awshıları ku`ni» menen qızlardın` olardı qutlıqlamag`anların sebep etip ko`rsetedi. Siz klass basshısı sıpatında bul jag`dayda qanday is tutasız?» «6-klasstın` er balaları 8-MART ku`ni qızlardı qutlıqlawdan bas tartadı. Bunı olar 14-YaNVAR` «Uatan qorg`awshıları ku`ni» menen qızlardın` olardı qutlıqlamag`anların sebep etip ko`rsetedi. Siz klass basshısı sıpatında bul jag`dayda qanday is tutasız?» «Oqıtıwshı sabag`ında oqıwshılardın` biri arnawlı tu`rde berilgen tapsırmanı orınlamay otırg`anın` ko`redi. Bunday jag`dayda ol qanday is tutıw kerek?»
«Oqıwshı ne ushın sabaqqa kelmegenligin tu`sindiriwshi xat alıp keldi. «Sen shınnan ha`m kesel bolıp qaldınba?» - dep soraydı onnan Oqıtıwshı. Bala indemey turadı. «Xosh, bul xattı shınnan ha`m senin anan jazıp berdime?» -dep soraydı ja`ne Oqıtıwshı. Bala juwap bermeydi. «Xosh, onda bul xattı kim jazdı?» - dep sorawın dawam etedi Oqıtıwshı. «Xesh kim!»-dep keskin baqırıp juwap beredi bala. Sizin` pikirin`izshe, bala ne ushın Oqıtıwshıg`a bunday juwap berdi? Oqıtıwshının` ornında Siz bolg`anın`ızda qanday ha`reket qılg`an bolar edin`iz?» «Oqıwshı ne ushın sabaqqa kelmegenligin tu`sindiriwshi xat alıp keldi. «Sen shınnan ha`m kesel bolıp qaldınba?» - dep soraydı onnan Oqıtıwshı. Bala indemey turadı. «Xosh, bul xattı shınnan ha`m senin anan jazıp berdime?» -dep soraydı ja`ne Oqıtıwshı. Bala juwap bermeydi. «Xosh, onda bul xattı kim jazdı?» - dep sorawın dawam etedi Oqıtıwshı. «Xesh kim!»-dep keskin baqırıp juwap beredi bala. Sizin` pikirin`izshe, bala ne ushın Oqıtıwshıg`a bunday juwap berdi? Oqıtıwshının` ornında Siz bolg`anın`ızda qanday ha`reket qılg`an bolar edin`iz?» Mısalı, «Psixikalıq protsessler» bo`limin u`yreniw barısında talabalarg`a to`mendegi mashqalalı ma`seleler usınıs etiledi:
– «Ne ushın oqıwshılardın` da`pterin mug`allim qızıl sıya menen tekseredi?» (bul adamda kabıl etiuge baylanıslı bolıp, ol studentlerdi teoriyalıq alg`an bilimin a`meliyat penen baylanıstırıw uqıbın rawajlandıradı); – «Ne ushın oqıwshılardın` da`pterin mug`allim qızıl sıya menen tekseredi?» (bul adamda kabıl etiuge baylanıslı bolıp, ol studentlerdi teoriyalıq alg`an bilimin a`meliyat penen baylanıstırıw uqıbın rawajlandıradı); – «Ne ushın pıshıq basqa ku`shli seslerge qarag`anda tıshqannın` tısırlısın jaqsı sezedi?», yamasa «Ne ushın «telefon shıng`ırladı» degende biz telefonnın` dawısın esitpesek de, sog`an qaray jug`ıramız?» (bul adamda miy protsesindegi «Sha`rtli refleksler» ge baylanıslı soraw); – «Ne ushın qala ko`shelerindegi svetli reklamalar keshte birese o`ship, birese janıp turadı?» (bul adamnın dıqqatına,itibarına baylanıslı sorau) h.t. b.
4. «İnsert» metodı İnsert (angl.til. – belgi qoyıw). Bul metodtın` maqseti - talabalardı oqıg`an informatsiyasın jeke xalda tu`siniw menen birge materialdın` qasına interaktiv belgiler sistemasın qollanıwdı u`yretiwden ibarat. Ol neni rawajlandıradı? - tekst penen effektiv islew ko`nlikpesin, - aktiv, oylanıp oqıwdı, - burıng`ı tanıs bolg`an materialdı jan`a tanıs emes material menen baylanıstırıw uqıbın, - temanı izertlewge dawam ettiriwshi jag`day ha`m jiger(stimul) tuwdırtadı.
Ol qalay alıp barıladı? «V» - belgisi, eger oqıg`an na`rsen`iz Siz bilgen na`rsenizge mas, yag`nıy tuwrı kelse; «-» (minus) belgisi, eger oqıg`an na`rsen`iz Sizin` bilimlerin`izge qayshı kelse; «+» (plyus) belgisi, eger oqıg`an na`rsen`iz Siz ushın jan`a na`rse bolıp kelse; «?» (soraw) belgisi, eger oqıg`an na`rsen`iz Siz ushın tu`siniksiz, yag`nıy qosımsha mag`lıwmattı talap etetug`ın bolıp kelse. «İNSERT» tablitsası
6. «Esse» metodı Esse (frants. tilinen insha, bayan) degen ma`nisti bildiredi. Mashqalalı oqıtıwda esse usılın kennen qollanıwg`a boladı. Ol da ju`da` a`piwayı ha`m universal metodlardın` biri bolıp tabıladı. Bunda auditoriyag`a tiykarınan tema boyınsha soraw usınıs etiledi. Og`an jazba tu`rde juwap qaytarılıwı kerek. Sabaq barısında esse usılının ha`r qıylı tu`rlerin o`tkeriwge boladı. Mısalı, lektsiya sabag`ında 5-minutlıq esse, al a`meliy sabaqlarda – 10-minutlıq esselerdi o`tkeriwge boladı. Bizin` ta`jriybemizdegi tiykarg`ı qural so`z ha`m til haqqındag`ı mag`lıwmattan son onın` a`hmiyetin ashıp beriwdi esse usılı ja`rdeminde ko`rsetemiz.
Bunın` ushın talabalarg`a Ezop haqqındag`ı bir apsana keltiriledi: Bunın` ushın talabalarg`a Ezop haqqındag`ı bir apsana keltiriledi: «A`yyemgi Gretsiyada bir bay adamnın` Ezop atlı qulı bolg`an. Ol ju`da` aqıllı ha`m dana adam dep tanılg`an. Bay adam Ezop penen ku`nde gurrinlesip o`tırıwdı, og`an ha`r qıylı sorawlardı beriwdi ju`da` jaqsı ko`rer eken. Bir ku`ni ol Ezopg`a: «Mag`an bazardan du`n`yadag`ı en` jaqsı ha`m shiyrin na`rseni alıp kel»,- dep buyrıq beredi. Ezop bazardan aylanıp tostaqanda til alıp kelgen. Bay adam xayran qalıp sorag`an: «Ne ushın endi du`n`yadag`ı en` jaqsı ha`m shiyrin na`rse bul til eken?». Ezop bug`an bılay dep juwap qaytarg`an… (Bul jerde talabalar esse usılında Ezoptın` juwabın o`zleri da`pterlerine jazadı. Bug`an 2-3 minut beriledi. Son olardın` juwapları oqılıp, ulıwmalastırılıp, doskag`a jazıladı). Mug`allim apsananı dawam etedi: «Ertenine bay adam Ezoptı ja`ne shaqırıp: «Endi mag`an bazardan du`n`yadag`ı en` jaman ha`m ashshı na`rseni alıp kel»,- dep buyrıq beredi. Ezop bazardan aylanıp tostaqanda ja`ne tildi alıp keledi. Bay adam beter xayran qalıp soraydı: «Ne ushın endi du`n`yadag`ı en` jaman ha`m ashshı na`rse bul til eken?».. Ezop bug`an bılay dep juwap qaytaradı…(Bul jerde talabalar esse usılında Ezoptın` ekinshi juwabın o`zleri da`pterlerine jazadı. Bug`an da 2-3 minut beriledi. Son olardın` juwapları oqılıp, ulıwmalastırılıp, doskag`a jazıladı.) Solay etip, tildin` adamlar arasındag`ı qarım-qatnastın` baslı quralı sıpatındag`ı a`hmiyeti esse usılı arqalı ashılıp ko`rsetiledi. Bul metod ja`rdeminde sabaqtın` ha`m oqıtıw ha`m ta`rbiyalıq maqseti iske asırıladı.
7. «Klaster» metodı «KLASTER» (TARMAQLAR) (frants. tilinen tarmaq, gu`jim, degen ma`nisti bildiredi) metodı – talabalardı logikalıq pikirlew, olardın` ulıwma pikir shen`berin ken`eytiriw, mustaqil ra`wishte a`debiyatlardan paydalanıwdı u`yretiwge qaratılg`an. Pikirlerdin` tarmaqlanıwı - bul pedagogikalıq strategiya bolıp, ol talabalardı qandaydur bir temanı teren` u`yreniwine ja`rdem berip, olardı temag`a baylanıslı tu`sinik ha`m anıq pikirdi erkin ha`m ashıq ra`wishte izbe-izlilik menen tıg`ız baylanısqan halda tarmaqlasıwg`a u`yretedi.
Bul metod qandayda bir temanı teren` u`yreniwden aldın oqıwshılardın` pikirlew xızmetin jedellestiriw ha`mde keneyttiriw ushın xızmet etiwi mumkin. Sonday-aq, o`tilgen temanı bekkemlew, jaqsı o`zlestiriw, ulıwmalastırıw ha`mde talabalardın` sol tema boyınsha tu`siniklerin` sızıw formasında su`wretlewge u`yretedi. To`mende biz u`lgi sıpatında bir mısal keltiremiz. Bul metod qandayda bir temanı teren` u`yreniwden aldın oqıwshılardın` pikirlew xızmetin jedellestiriw ha`mde keneyttiriw ushın xızmet etiwi mumkin. Sonday-aq, o`tilgen temanı bekkemlew, jaqsı o`zlestiriw, ulıwmalastırıw ha`mde talabalardın` sol tema boyınsha tu`siniklerin` sızıw formasında su`wretlewge u`yretedi. To`mende biz u`lgi sıpatında bir mısal keltiremiz.
8. İnteraktiv texnologiyalar, treningler Zamanagoy interaktiv usıllar toparına oqıtıwdın` na`tiyjesin asırıwg`a ja`rdem beriwshi texnologiyalar, yag`nıy treningler ha`m kiredi. Olar talabalarda logikalıq, do`retiwshilik, kritikalıq, erkin pikirlewin qa`liplestiriwge, uqıplılıqların rawajlandırıwg`a, basekelesetug`ın jetik qa`niyge bolıwlarına ha`mde qa`niygege kerekli bolg`an ka`siplik pazıyletlerdi ta`rbiyalawg`a ja`rdem beredi. Oqıw protsessin sho`lkemlestiriw ushın usınıs etiletug`ın bul texnologiyalardı (treninglerdi) tap sol ta`rtipte o`tkiziw sha`rt emes, ha`r bir Oqıtıwshı bul treninglerdin` ulıwma formasın alg`an halda o`zlerinin` sabaq texnologiyaların jaratıwları, berilgen treninglerdi tolıq yamasa olardın` ayırım bir basqıshların, elementlerin isletiwleri mu`mkin. Biz oqıtıw protsessinde qollanılıwı mu`mkin bolg`an to`mendegi ayırım bir treninglerge (texnologiyalarg`a) sıpatlama berip, ayırımlarının` o`tkeriw ta`rtibi tuwrısında metodikalıq ko`rsetpeler berip o`temiz.
“İNTERV`Yu” texnologiyası – talabanı soraw beriw, tın`lay alıw, durıs juwap beriw, sorawdı durıs du`ziwdi u`yretiwge qaratılg`an. “İNTERV`Yu” texnologiyası – talabanı soraw beriw, tın`lay alıw, durıs juwap beriw, sorawdı durıs du`ziwdi u`yretiwge qaratılg`an. “İERARXİYa” texnologiyası – apiuayıdan kuramalılıkka, quramalılıqtan a`piwayıg`a o`tiw usılların qollanıw arqalı olardı logikalıq, kritikalıq, do`retiwshilik pikirlewge u`yretiwge qaratılg`an. “BUMERANG” texnologiyası – talabalardı sabaq protsessinde, sabaqtan tıs waqıtlarında tu`rli a`debiyatlar, tekstler menen islew, u`yrenilgen materiallardı yadda saqlap qalıw, so`zlep bere alıw, pikirdi erkin halda bayan ete alıw ha`mde bir sabaq dawamında ba`rshe talabalardı bahalay alıwg`a qaratılg`an. “TALABA” treningi – talabalar menen individual halda islew, Oqıtıwshı ha`m talaba ortasındag`ı tosıqtı joq qılıw, birgelikte islesiw jolların u`yretiwge qaratılg`an. “OQITIWShI ShAXSI” treningi - Oqıtıwshının` innovatsiyalıq xızmetin ashıp beriwshi “Oqıtıwshı shaxsına qoyılatug`ın talaplar” temasındag`ı mustaqil pikirleuge, do`retiwshilik insha jazıw arqalı bayan etiuge qaratılg`an. “MULOQAT” texnologiyası - Oqıtıwshılardı auditoriya dıqqatın o`zine qarata alıw, sabaq protsessinde birgelikte xızmet ko`rsetiwdi, onı sho`lkemlestiriwdi u`yretiwge qaratılg`an. “BASQARIW” texnologiyası - Oqıtıwshılardı auditoriyanı basqarıwdag`ı usıllar ha`mde talabalardı jumıs protsessinde basqarıw usıllar menen tanıstırıwshı ha`m sogan u`yretiwge qaratılg`an.
Juwmaq retinde sonı atap o`tiwimiz za`ru`r, «Kadrlardı tayarlaw milliy dastu`ri» O`zbekistan Respublikasındag`ı ta`lim tiziminde a`melge asırılıp atırg`an reformalar mazmunın o`zinde sa`wlelendirgen a`hmiyetli yuridikalıq hu`jjet bola turıp, keleshek ushın alg`an jollama bolıp esaplanadı. Juwmaq retinde sonı atap o`tiwimiz za`ru`r, «Kadrlardı tayarlaw milliy dastu`ri» O`zbekistan Respublikasındag`ı ta`lim tiziminde a`melge asırılıp atırg`an reformalar mazmunın o`zinde sa`wlelendirgen a`hmiyetli yuridikalıq hu`jjet bola turıp, keleshek ushın alg`an jollama bolıp esaplanadı. «Kadrlardı tayarlaw milliy dastu`ri»nde ayrıqsha atap o`tilgen milliy model` O`zbekistan Respublikasının` milliy-jergilikli o`zgesheliklerin inabatqa alg`an halda ha`mde aldın`g`ı ilim, texnika ha`m texnologiya jetiskenlikleri tiykarında tayarlang`an kadr (qaniyge) – ka`mil insan ha`m jetik qa`niyge kelbetin o`zinde tolıq sa`wlelendiriwshi u`lgi bolıp tabıladı. «Kadrlardı tayarlaw milliy da`stu`ri» ideyalarının` a`meliyatqa engiziliwi O`zbekistan Respublikasının` ja`miyetlik turmısı ushın a`hmiyetli sanalg`an bir qatar jag`daylardın orınlanıwına alıp keledi. O`zbekistan Respublikasının` «Ta`lim haqqında»g`ı Nızamı ha`mde «Kadrlardı tayyarlaw milliy da`stu`ri» ideyaların a`melge asırıw protsessinde Oqıtıwshı kadrlar a`hmiyetli rol`di oynaydı. Ka`mil insan ha`m joqarı mag`lıwmatlı qa`niyge arnawlı sho`lkemlestirilgen pedagogikalıq xızmet protsessinde ta`rbiyalanar eken, bul protsesstegi Oqıtıwshılardın` pedagogikalıq-psixologiyalıq tayyarlıg`ı ayrıqsha a`hmiyetke iye bolıp tabıladı.
Bilim ha`m ko`nlikpelerdi tekseriw. A) Bilimlerdi tekseriw ushın qadag`alaw sorawlar: 1. Oqıtıw metodikası tu`siningi? 2. Metod, metodika ha`m metodologiya mazmunı. 3. Pedagogikalıq texnologiyalar ha`mde oqıtıw metodikasının` uqsas tamanları. 4. Pedagogikalıq texnologiyalar ha`mde oqıtıw metodikasının` parıqlı tamanları. 5. Mektepte oqıtıw metodlarının` tiykarg`ı tu`rleri. 6. Da`stu`riy metodlarının` ta`riypi ha`m formaları. 7. İnteraktiv metodlardın` ta`riypi ha`m formaları.
B) Konlikpelerdi tekseriw boyınsha tapsırmalar: Temalar boyınsha arnawlı a`debiyatlardı konspektlew ha`m analizlew. Ta`lim protsessindegi qollanılatug`ın da`stu`riy ha`m interaktiv metodlardı sıng`a tu`siriw. Tarqatpa materiallardı (lektsiya ha`m a`meliy sabaqlardın` islenbelerdi, krossvordlar, testler, ko`rgizbeli qurallardı) tayyarlaw. Mekteptegi pedagogikalıq protsesstin` mazmunın` teren` u`yreniw. İnternet materiallarınan tiyisli mag`lıwmatlardı u`yreniw ha`m paydalanıw. Gazeta ha`m jurnallardag`ı da`stu`riy ha`m interaktiv metodlar haqqındag`ı dereklerdi izertlew ha`mde annotatsiyalar ha`m retsenziyalar jazıw.
A’debiyatlar Uzbekiston Respublikasi «Ta`lim xakida»gi Konuni, T., 1997 y. «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi», T., 1997 y. İ.A.Karimov «Uzbekiston XXI asrga intilmokda», T., 2001 y. İ.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch», T., 2008 y. A.A.Radugin «Psixologiya i pedagogika», Moskva, 1999 g. V.P.Bespal`ko «Pedagogika i progressivnıe texnologii obucheniya», Moskva, 1996 g. X.İ.İbragimov, Sh.A.Abdullaeva «Pedagogika» (dasrlik), T., 2007 y. Ya.X.Gafforov «Maxsus fanlarni ukitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullari» (ma`ruzalar tuplami), T., «Universitet», 2008 y. O.Mallaev «Yangi pedagogik texnologiyalar», T., 2000 y. M.Ochilov «Yangi pedagogik texnologiyalar», Karshi, 2000 y. N.Saidaxmedov «Yangi pedagogik texnologiyalar» (nazariya va amaliyot), T., 2003 y. U.Tolipov, M.Usmonboeva «Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot»,T.,«Fan»,2005 y M.Xoshimova «Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat»(ma`r.ma`tni),T.,2008 y. R.J.İshmuha`medov «İnnovatsion texnologiyalar yordamida ta`lim samaradorligini oshirish yullari», T., 2004 y. V.V. Davıdov «Problemı razvivayushego obucheniya», M., 1986 g. K.Kosnazarov,A.Pazılov,A.Tilegenov «PEDAGOGİKA»,Nokis-2010, «Bilim» baspası.
İnternet saytlar: 1. www.bilimdon.uz, 2. www.tatu.uz, 3. www.ziyonet.uz, 4. www.de.uz 5. www.zadarya.freenet.uz. 6. www.vlados.ru. 7. www.psycholodies.ru 8. www.piter.press.ru 9. www.psyedu.ru 10.www.psy.net.ru 11. www.psylib.org.ua. 12. www.psy.piter.com (Psiportal, Stolitsa setevoy psixologii) SD disklar:
DIQQATLARIN`IZ USHIN RAXMET! DIQQATLARIN`IZ USHIN RAXMET!
Dostları ilə paylaş: |