P 140217 Birgə Su İdarəetməsi (BSİ) modeli

3.4 İlkin WEAP tətbiqi

Türyançay hövzəsində WEAP tətbiqinin strukturu mövcud məlumatlardan istifadə etməklə hazırlanmışdır (Şəkil 18-20). Daxil edilən elementlər və modelin məhdudiyyətləri Cədvəl 8-də ümumiləşdirilir. Hövzədə heç bir xüsusi su paylama siyasətinin olmadığını fərz edərək, suyun paylanması/ayrılması coğrafi yerləşməyə ("tez gəl, tez götür" prinsipi əsasında - aşağı axarda suya tələbatdan asılı olmayaraq yuxarı axarda suyun götürülməsi) əsaslanmışdır.

Modelin məhdudiyyətləri ilə bağlı olaraq, model ilkin hesab olunur və hələ ki, yeni məlumatlar təqdim edən nəticələr hazırlamır. Modeldə suvarma kanallarının tutumu ilə bağlı məlumatlar yoxdur. Halbuki bu göstərici suvarma üçün təmin edilən suyun miqdarına təsir edir. Bununla belə, struktur qurulmuşdur və əlavə məlumatlar əldə edildikcə, boşluqlar doldurula bilər.

Cədvəl 7: Türyançay hövzəsində WEAP tətbiqinə əlavə olunmuş elementlər və modelin məhdudiyyətləri.

Kateqoriya		WEAP-a əlavə olunmuş	Məhdudiyyət
Su ehtiyatları	Çaylar	Bütün əsas qollar Şəkil 1-də göstərildiyi kimi	Aşağıdakı axınlar daxil edilir: Tikanlıçay, Bum və Həmzəli çayları üçün əlavə olunmuş şərti modelləşdirilmiş axın, Qaraçay və Dəmiraparançay çayları üçün ölçülmüş axın Tikanlıçayla qovuşmadan yuxarıda Türyançay çayının yuxarı axını yoxdur
	Sulu laylar	Bütün sistemlər Cədvəl 3-də sadalandığı kimi	Bütün sulu lay sistemlərinin heç bir xarakteristikası yoxdur.
Suya tələbat	Suvarma	Bütün suvarma sugötürücü qurğuları Cədvəl 3-də sadalandığı kimi	Türyançay çayı boyunca, Türyançay hövzəsinin orta hissəsində suvarılan sahələrin olmaması mümkündür.
	Domestic Water	Bütün tələbatlar (≥ 0.1 milyon m^3/il) 11 yaşayış məntəqəsi daxil olmaqla, ümumi tələbat - 2.8 milyon m^3/il.	Səpələnmiş tələbatlar (< 0.1 milyon m^3/il) nəzərə alınmır). 41 yaşayış məntəqəsi daxil olmaqla, ümumi tələbat 1.5 milyon m^3/il.
	Ekoloji axın	Tikanlıda suvarma suyunun götürüldüyü məntəqələrin aşağı axarında Tikanlıçay üçün axın tələbatı	Bum və Həmzəli çaylar üçün axın tələbatı (ölçülmüş axın məlumatları tələb olunur).

Şəkil 17: Türyanchay hövzəsində WEAP-ın ilkin tətbiqinin sxemi – bütün hövzə.

Şəkil 18: Türyançay hövzəsində WEAP-ın ilkin tətbiqinin sxemi – hövzənin qərb tərəfinə köklənməklə. Tikanlıdakı suvarma üçün sugötürmə məntəqələrindən aşağı axarda Tikanlıçayda ekoloji axına (bənövşəyi) diqqət yetirin

Şəkil 19: Türyançay hövzəsində WEAP-ın ilkin tətbiqinin sxemi – hövzənin şərq tərəfinə köklənməklə.

4. Gələcək işlər

Türyançay hövzəsi üçün hazırlanmış WEAP modeli ilkin səviyyədədir. Cədvəl 9 göstərildiyi kimi məlumatlar yoxdur. Xüsusilə:

• 
  Türyançay hövzəsinin qollarının əksəri üzrə ölçülmüş axın məlumatları (bax Şəkil 1),
  
• 
  müəyyən edilmiş suvarılan ərazilərə (bax: Cədvəl 3) su təmin edən sulu lay sistemlərinin (bulaqların) xüsusiyyətləri,
  
• 
  Türyançay boyunca, xüsusilə Türyançay hövzəsinin orta hissəsində suvarılan ərazilərin müəyyən edilməsi (Bax: Şəkil 14),
  
• 
  Məhsul növləri əsasında suvarmaya tələbatı qiymətləndirmək üçün Cədvəl 3-də müəyyən edilmiş icmaların hər birində suvarılan ərazi (hektarla)
  
• 
  suvarma üçün təmin edilən suya məhdudiyyət kimi, suvarma kanalının tutumu
  

Cədvəl 8: WEAP tətbiqini tamamlamaq üçün Türyançay hövzəsi üzrə çatışmayan məlumatlar.

Hidrologiyanın simulyasiyası (Qar əriməsi ilə Torpağın nəmliyi metodunun istifadəsi)
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Bulud örtüyü	Tələb olunur	Mümkün olduqda suayrıcıda oroqrafik təsirləri nəzərə almaq üçün müxtəlif yerlərdə və hündürlüklərdə
Torpaqdan istifadə	Tələb olunur	3-cü Cədvəldə qeyd edilən suvarılan sahələr daxil olmaqla
Məhsuldarlıq əmsalı	Tələb olunur	Əgər olmasa, ədəbiyyatda olan səciyyəvi göstəriciləri istifadə edə bilərik
Yeraltı suların xüsusiyyətəri (Spesifik debit, dərinlik)	Könüllü	Çox zaman kalibrasiya zamanı bu parametrləri uyğunlaşdırırıq

Yeraltı suların təsviri üçün ilkin məlumatlar
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Saxlama potensialı	Tələb olunur	Sulu lay sisteminin tutumu
Yeraltı suların qidalanması	Tələb olunur	Əgər yerüstü sularla yeraltı sular arasındakı qarşılıqlı əlaqəni simulyasiya etməsək, nəzərə alınmaya bilər. Bu halda, fərziyyə əsas götürülməli və təqribi qidalanma göstəricisi daxil edilməlidir.
Maksimum sugötürmə (istismar ehtiyatı)	Könüllü	Sulu laydan götürülə bilən maksimum (məlum və ya fərz ediləN)

Anbarın təsviri üçün ilkin məlumatlar
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Saxlama potensialı	Tələb olunur
Həcm-yüksəklik əyrisi	Tələb olunur (əgər hidroenergetikanı simulyasiya etmək istəyiriksə)
Anbardan buxarlanma	Könüllü	Olmasa, hesablana bilər
Yeraltı sulara gedən itkilər	Könüllü
Anbarın istismar qaydaları (məs. daşqına nəzarət, buraxılış, bufer zona)	Könüllü
Qeyr-fəal /ölü zona	Tələb olunur

Bənd daxilində su elektrik stansiyasının təsviri
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Turbinin gücü	Tələb olunur
Aşağı byefin səviyyəsi	Tələb olunur	Bənddən aşağıda çayda suyun yüksəkliyi
Stansiya əmsalı	Tələb olunur	Stansiyanın faktiki olaraq işlədiyi (əməliyyat, nasazlıq, texniki xidmət və s. -lə bağlı) vaxt faizlə
Elektrik enerjisi yaratma səmərəliliyi	Tələb olunur	Qravitasiya enerjisinin elektrik enerjisinə çevrilməsinin səmərəliliyi
Elektrik enerjisi istehsalına qoyulan hədəf	Könüllü

Çay axını üzərində su elektrik stansiyasının təsviri
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Turbinin gücü	Tələb olunur
Sabit su səviyyəsi	Tələb olunur	Hidroenerji istehsalı üçün hesablanmış su təzyiqinin hündürlüyü
Stansiya əmsalı	Tələb olunur	Stansiyanın faktiki olaraq işlədiyi (əməliyyat, nasazlıq, texniki xidmət və s. -lə bağlı) vaxt faizlə
Elektrik enerjisi yaratma səmərəliliyi	Tələb olunur	Qravitasiya enerjisinin elektrik enerjisinə çevrilməsinin səmərəliliyi
Elektrik enerjisi istehsalına qoyulan hədəf	Könüllü

Kanal/tunel/boru kəmərinin təsviri
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Axın qabiliyyəti	Tələb olunur

Suya olan tələbatlar
Məlumatlar	Tələb olunur/Könüllü?	Qeydlər
Sənaye/mədən	Könüllü

Əlavə məlumatlar əldə edildikcə, Türyançay hövzəsi üzrə WEAP tətbiqini iş yerində yerli ekspertlərlə təlim çərçivəsində tamamlamaq tövsiyə edilir.

1 Stefan Siebert, Verena Henrich, Karen Frenken və Jacob Burke (2013). Suvarılan ərazilərin qlobal xəritəsinin 5-ci versiyası. Rheinische Friedrich-Wilhelms-University, Bonn, Almaniya / BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, Roma, Italiya

2 AR Dövlət Statistika Komitəsi, http://www.stat.gov.az

3 Məişətdə adambaşına suya tələbat (EECCA CSI 9) –Qiymətləndirmə May 2007

4 Abbasov, R.K., Smakhtin, V.U. (2009) Kür çayı hövzəsində dağ çaylarında sugötürmənin idarə edilməsində ekoloji normaların tətbiq edilməsi, Hidroloji Tədqiqatlar jurnalı, 54:6, 1068-1078