P a ris nüsxəsi azərbaycan respubükast prezidentiNİN

oxucuya  həqiqət  öz-özlü y ü n d ə  b əlli  olacaq.  Lakin  A .X odzkonun  çoxsahəli 
yaradıcılıq  fəaliyyətinə,  xüsusilə  “K oroğlu” nun  ingilis  dilindəki  n əşrin ə  bu 
qeydlər  hansı  yeniliyi  gətirir?  B u  sorğunun  cavabı  h ər  şeydən  öncə,  u n udul- 
muş  varisliyin  tontonosi  dem okdir,  onu  odalot  vo  həqiqotin  bərpası  kim i  do 
səciy y ələn d irm ək   m üm kündür.
Bu  gün  bizə  aşkar  olur  ki,  A .X odzkonun  C ənubi  A zərbaycandan  öm rü- 
nün  son  günlərini  keçirdiyi  P arisə  apardığı  “K oroğlu”  eposunun  əlyazm ası 
Hacı  M irzo  İsg ən d ə rin  təşəbbüsü  ilə q ə lə m ə   ahnm ışdır.
D astanın  söyləyicisi  (inform atoru)  A şıq  Sadıq  adı  ilə  şöhrət  qazanm ış 
Sadıq  bəy  olm uşdur.
D astanı  M irzə  Ə bdülvahab  q ə lə m ə   alm ış,  M irzə  İsgəndərin  n ö k ər  və 
qulluqçuları  -  M irzə  M ehdi  G ilani,  H əzrətq u lu   bəy  və  Y aqub  bəy  isə  b u   işə 
şahidlik  etm işlər.
Q ələm ə alınm a tarixi: çərşənbə günü,  rəbiüləvvəl ayının  15-i, hicri-qəm əri 
1250-ci  il.
Ə lyazm asm ın  m ü əllifındən  soraq  verən  son  qeyd  isə  belədir:  “B u   n üs- 
xəni  ə v v ə ld ə n -a x ıra   q əd ə r  M ahm ud  xan  D ünbüli  Dircuy  toplam ışdır.  M ətn 
düzgtindür,  lakin  tü ık i  rəsm ü l-x ə ttin d ə   bir  n eçə  səhv  gedibdir.  U lu  M irzə 
İsgəndər bunu  qeyd  etsə  də,  onları  d ü zə ltm əy ə  fürsət  o lm adı” .
E tiraf etm əliyik  ki,  “Koroğlu”  dastanını  toplayıb  əlyazması  şəklində  hazır- 
layanlann  özləri  b arə d ə  vermiş  olduqları bu  m olum ata nə  şorh,  n ə  də  izah  ver- 
m əyə  ehtiyac  qalır.  Yaşadıqları  yüzillikdə  m ədəniyyət  tarixim iz  üçün  misilsiz 
xidm ət  göstərm iş  olan  bu  şəxslər  eposun  ilk  əlyazm a nüsxəsinin  əbədiləşdiril- 
məsi  işindo  öhdələrinə  düşən  vəzifələri  böyük həvəslə  yerinə yetirm işlər.  O n- 
ların  adları bəlli olsa da,  şəxsiyyətlərini  m üəyyənləşdirm ək m üm kün olm adı və 
şiibhə  etm irik ki, bu  vəzifə g ələcək  araşdırıcılan  dərindən maraqlandıracaqdır.
A zorbaycanda p ərv ə riş  tapıb  Fransada qorunan  A zərbaycan qəh rəm an lıq  
eposunun  tam   halında  olan  bu  ilk  əlyazm a  nüsxəsinin  süjet  xətti,  m övzu  və 
ideya  əlvanlığı,  obrazlar  sistemi,  poetik  fiqurları,  bədii xüsusiyyətləri,  tarix i- 
liyi,  xalq hekayəçiliyi ən ə n ələri  ilə bağlılığı  və  özgə bu kim i onlarla problem i 
b arədə  b əh s  açm aq fıkrində  deyilik.  Ç ünki  bu,  h ər şeydən qabaq,  ay n c a  araş- 
dırm a  m övzusudur  vo  sözsüz  ki,  g ələ c ə k d ə   b elə  bir addım   atılacaqdır.  Orası 
da  var ki,  görünür,  bu  b arədə  fikir  sö y lə y ən lər  yenidən  öz  yazdıqları  ü zə rin ə 
qayıdacaq,  b ilə rək d ən   dediklərini,  yaxud  bilm əd ən   söylədiklərini  gö tü r-q o y  
edəcəklər.  Y eni b aşlayanlar  isə  yəq in  ki,  bu m ə n zə rə y ə  yeni  aspektdən,  sağ - 
lam m övqedən yanaşacaqlar.  Burada  isə əlyazm ası ilə bağlı b əzi üm də, sə c iy - 
yəvi  m əqam ları  n ə z ə rə   çatdırm ağı  m əq səd y ö n lü   saydıq.
B ütövlükdə  bu  dastan  -   əlyazm ası  d axilində  cərəyan  edən  had isələrin  
m əntiqi  ardıcıllığı  ilə  səciy y o lən ən   dolğun  süjetə,  zəngin  epizodlara  m alik 
yetkin bir  folklor  incisidir.
6  r>o
M araqlıdır  ki,  ilk  m əclisd ə  (qolda)  öz m əcrasına  başlayan  əhvalatlar  son 
m əclislərdə  özünün  m əntiqi həllini  tapır.  K öpüklü  suyu  içib  kor-peşm an  ata- 
sının  yanm a  qayıdan  R övşən  M irz ə   Sərrafın  bu  sözləri  ilə  qarşılaşır:  “Evin 
yıxılsın,  səni  görüm  övlad üzüno  hosrot qalasan,  necə ki,  nıoni  öz  üztino h o s- 
rə t qoydun!”  Q əribədir ki,  atanın övladına qarşı yönəldilm iş b u  narazılıq aktı, 
özgə  sözlə,  qarğışı  dastanın  əsas  leytm otivinə  çevrilir.  Bu,  h ə r  şeydən  öncə, 
onda özünü göstərir ki, Koroğlu N igarla, P ərizad xanım la evlənsə də, yenə də 
övlad üzünə həsrət qalır, bu nisgil bütün həyatı boyu onu düşüncələrə qərq edir.
Y axud yenə birinci m əclisdə M irzə S ərra f ölüm  yatağında olarkən oğluna 
vəsiy y ətin d ə  bildirir  ki,  onu  d əfn   etdikdən  sonra  A zərbaycana  getsin.  İran 
şahı  onu  tə ləb   edəcək.  Şahın  yanına  gedib  əm rlərin ə tabe  olsun.  Bu  v əsiy y ə- 
tin  n ə tic ə si  ilə  də  son  m əclisdə  qarşılaşırıq.  Q ocalm ış,  həyatın,  zəm anənin 
h ər  ü zü n ü   görmüş  K oroğlu  İsfahana  şah  A bbasın  hüzuruna  gedərkən  yolda 
A lm as  xanla  Bəhram   xan  tə rə fın d ən   öldürülür.
D astanda  başlanğıcı  və  m ən tiq i  yekunu  olan  bu  kimi  m acəralar  çoxdur. 
Eposun m əzm unu,  süjet axarı  ilə  tanışlıq belə bir q ən a ət doğurur ki,  bu əly az - 
ması  sonrakı  “K oroğlu”  variantlarının  əsasını,  kökünü,  m ayasını,  başlanğıcını 
təşkil  etm iş,  buradakı  ək sər m acəra  v ə  əhvalatlar  sonrakı  variantlarda  (h əm - 
çinin ayrı-ayrı nəşrlərdə) bu və ya digor fərqlərlə qorunub saxlanmışlar.  Bunun- 
la belə, elə  epizodlara,  motivlərə  də  tosadüf edilir ki,  onlar  ancaq  bu  olyazması 
ilə  bağlı  olaraq  qalır.  Belə  epizodlar  daha  çox  m üstəqil  moclis  -   qol  səciyyəsi 
daşıyırlar və başlıca olaraq onları  aşağıdakı  şəkildə üm um iləşdirm ək olar:
-  Koroğlunun N igar xanımı  Ç əm libelə  apararkən  fırəng oğlu  ilə qarşılaş- 
m ası  (beşinci  m əclis);
-  K oroğlunun erm əni tacirini  soym ası  (yeddinci  m əclis);
-  N ə z ə r Cəlalinin  dəstəsi  ilə  K oroğlunun  üstünə  gəlm əsi,  Eyvazın  acıq - 
lanıb  Çəm libeli  tərk etm əsi,  onun  B olu  bəylə b irləşib K oroğluya qarşı  çev ril- 
m ə si  (onuncu  meclis).
Q eyd  edilənlər  dastanın  əsasən   n əsr  (yurd)  hissəsinin  hazırda  bəlli  olan 
“ K o ro ğ lu ”  qollarm a (yaxud süjetinə,  epizodlarına) gətirdiyi əlavələrdir.  Ş eir- 
lərə -  n ə ğ m ə lə rə  gəldikdə isə o nlar haqqında yalnız bir söz d em ək m üm kün- 
dür:  dastanın  bütün lirik silsiləsi  orijinal örnəklərdir,  onlar aşıq-saz məclisinin, 
xalq  şeri  üslubunun  ən ə n ə lə ri  zəm in in d ə  form alaşm ışdır.  Ö lçü,  ritm,  vəzn, 
qafıyə  əlvanlığı  isə  yüksək  poetik  səviyyədədir.
D astanda  üç  klassik  şeir n ü m u n ə sin ə  də  (üçüncü  və  on  ikinci  m əclislər) 
tə sad ü f olunur  ki,  bunun  da  süjetə  daxil  edilm əsi  təsadüfı  deyildir.  Bu,  hər 
şeydən  öncə  onu  təsdiq  edir  ki,  əlyazm ası  birbaşa  inform atordan  (söyləyici
-   ifaçıdan),  yaxud  aşıq -saz  m ə clisin d ən   yazıya  alınm am ış  və  çox  güman  ki, 
qabaqcadan toplanmış m üəyyən m ətn əsasında hazırlanm ışdır.  Bunu sübuta ye-
7  no

---