P a ris nüsxəsi azərbaycan respubükast prezidentiNİN

QEYD VƏ  ŞƏRHLƏR
Dastanın b əzi epizodlarında İran ölkə,  A zərb a y ca n  isə  vilayət kim i  v eril- 
m işdir.  Bir  çox  yerlordə  isə  bu   ölkə,  h əm çin in   orazi  adları  arasm da  fə rq  q o - 
yulm am ış, onlar paralel  şə k ild ə  işlənm işlər.
Eyvazm  şəxsiy y ətin ə aid ed ilən  “b ir k ö n ü ld ə n  m in könülə  ona aşiq o ld u ” 
epiteti  daha çox  onun  igidliyini,  cə surluğunu səciy y ələn d irir.
I  
Ş ah A b b a s -
 X III m ə clisd ə xatırladılan  II  Şah A bbas  (s.210) əslin d ə  ta - 
rixi şəxsiyyət olan I Şah A bbasdır. 0 , 1 5 8 6 -1 6 2 9 -c u  illərd ə hakim iyyətdə o l- 
m uşdur.  “S əfəvilər öv lad ı”  ifad ə sin d ə isə b ü n ö v rəsi I  Şah İsm ayıl tə rə fin d ən  
qoyulan səfəvilər  sülaləsi  n ə z ə rd ə  tutulur.
Q ıra t
 -   Törənişi  su  cin sin d ən   olan  bu   adın  etim ologiyası  b arədə  əsa sə n  
iki  fıkir  bəllidir.  B irinci  m ü la h iz əy ə  görə  Q ırat  sözünün  kökü  olan  qır  “qor, 
o d ”  m ənalarm ı  daşıyır.  İkinci  açıqlam aya g ö rə   isə  “ q ır”  ifadəsi  “b o z ”  sö z ü - 
nün sinonim i  olub  rən g  bildirir.
K ö p ü klü   bulaq
  (yaxud  Qoşabulaq)  -   daha  çox  m ifık  görüşlərlə  bağlı  olub 
istər  klassik,  istərsə  də  folklor  öm ək lərin d ə  geniş  yayılm ış  dirilik  suyunu 
(əbədi həyat) yada salır.  Eposa görə, köpüklü b ulağın suyu bir sıra əsatiri ə la - 
m ə tlə rə  malikdir:  G ündoğan  v ə  G ünbatandan  doğan  ulduzlarm   toqquşm ası 
n əticə sin d ə  köpüklənən  bu  su  k o r  gözləri  sağaldır;  o n u   içən  düzüb-qoşan, 
çalıb-çağıran  şair-aşıq  olur;  suyunda  çim ən  yenilm əz,  basılm az,  m əğlubedil- 
m əz  keyfıyyətlərə y iy ələn ir v ə   s.
M is r i  qılınc
  -   “M isir”  sözünün  etim ologiyası  ə s a sə n   iki  istiqam ətdə 
yozulm uşdur.  Birinci  m ü lah izəy ə  görə,  g ö y d ən   düşən  ildırım   parçasından 
d ü zəld ilən  M isri  qılınc  g ünəşlə,  işıqla,  ildırım la,  odla bağlı  m ifık səciyyə d a - 
şıyır  v ə  daha çox  antropom orfık  M itr-M isr-M e h rlə   əlaqədardır.
İkinci  fıkrə görə  isə  qılınc  M isir ustaları  tə rə fm d ə n   hazırlandığı  üçün  bu 
adı  daşıyır.  Ö zgə  sözlə,  ildırım   parçasından  ilk  qılm cı  M isir  ustaları  d ü z ə lt- 
miş,  sonralar  isə  bu  sə n ə tə   y iy ə lə n ə n lə r  bu  ustaların  şagirdləri,  davam çıları 
sayılm ışlar.
S u lta n   M u r a d
  -   D astanda  adı  çə k ilə n   bu  obraz  tarixi  şəxsiyyətdir. 
0 ,   IV M urad adı ilə  1 6 2 3 -1 6 4 0 -cı illərdə T ürkiye sultanı olm uşdur. IV M u ra- 
dm hakim iyyəti  dövründə  O sm anlı  im periyası  özünün  zirv ə p illəsinə  y ü k sə l- 
mişdir.
“F ir ə n g   o r d u s u ”,
  “F irəng  padşahım n  v əz irin in   o ğ lu ” ,  “Firəng  o ğ lu ”
-  m ətn d ə olan bu ifad ə lər daha çox avropah, əc n əb i, xarici anlam larında işlən - 
m işdir.  B u  cəhətə ə k s ə r folklor ö rn ək lə rin d ə  tə s a d ü f olunm aqdadır.  X II y ü z - 
illiyin  ə rə b   tarixçisi  U sam a  ibn  M ünqizin  “N ə s ih ə t  k ita b ı” nda  belə  bir  qeyd 
verilm işdir: “F irəng m üsəlm anlar arasında avropalılara verilm iş ümumi addır” .
H dzrət  Ə li
  -   M ə h əm m əd   p ey ğ əm b ərin   k ürəkəni,  qızı  F atim ənin  əri. 
656-cı  ildə  O sm an  ö ldürüldükdən  sonra  x əlifə  elan  edilm işdir.  6 6 1 -ci  ildə 
K ufə  m əscidində  q ətlə  yetirilm işdir.  M ü səlm an   aləm in d ə  Əli  islam dan  q a- 
baqkı bir çox A llahlar sim asında, epik ə fsa n ə  q əh rə m a n la n  sifətin d ə təsəvvür 
olunmuşdur.  O , islam  rəv a y ətlə rin in  ən  m ə şh u r q əhrəm an lan n d an  sayılmışdır.
H ü se y n ə lix a n   Q a ca r
 -  D astanda İrəv an   sərdarı  kim i  səciyyələndirilən  bu 
şəxs  iyirmi il  hakim iyyətdə  olm uşdur.  İngilis  səyyahı  C eym s M orierinin yaz- 
dığına  görə  o,  “ ...öz  tabeliyindəki  y erlə rd ə   xüsusi  sə lah iy y ətə  m a lik   olmuş, 
hakim iyyətə  qarşı  çıxanları  ciddi cəzalandırm ışdır” .  A .S.Q riboyedovun sözləri 
ilə deyilsə  “ ...Hüseynəlixan Allahdan  sonra birinci adam   sayılırmış.  Bütün  döv- 
lə td ə  isə  (İran  şahlığı n əzərd ə  tutulur -   İ.A .)  üçüncü şəxs  im iş”  (A.C.FpHÖoe- 
noB.  Ilo jiH o e   c o ö p aıiH e  
c o h h h c h h h
, 
to m
  I,  CaHKT- 
nexepöypr,  1889,  c.42).
Ç ə m lib e l-
 mifoloji səciyyəsinə görə dağ kultu (dağ ruhu) ilə bağlıdır. Adm 
m ə n a   çalarlarına  görə  isə  Ç əm libel  şam   ağacları  ilə  örtülm üş,  əh a tə   olunm uş 
yer,  dağ beli,  dağ yam acı,  həm çin in   çən li,  çiskinli bel  anlam larm ı  daşıyır.
D astanda  işləd ilən   “ İki  padşahın  arasını  tutub”  cüm ləsində  m ə h z  İran 
(G üney  A zərbaycan)  ilə  T ürkiyə  hüdudlarındakı  ərazi,  özg ə  sözlə,  Çəm libel 
n ə z ə r d ə  tutulur.  Ç əm libelin  coğrafı  m əkanı,  m övqeyi b arə d ə  xüsusi  qeyd ve- 
rilm iş “ K oroğlu” eposunun təbd illərin in  b irin d ə yazılır: “ Ç əm libel  S ebastiya- 
n m   q ərb  tərəfm dədir.  D ağılm ış  qalası,  k ö h n ə tikintisi  indi  də durur v ə  həm in 
adla tanmır.  Sebastiyadan sonra  gözəl bağları,  m üxtəlif m eyvə ağacları,  zəngin 
tə b iə ti  olan  A rdova  çölündən  keçib  bir  gün  yol  gedib  ora  çatırsan.  Ç əm libel 
şam  ağacları ilə örtülm üş m eşəlik dağıdır,  sərin, təm li suyu var”  (Koroğlunun 
nağılı,  G iziroğlu  və  H əm zə  b ə y lə   baş  verm iş  əhvalatlar,  Tiflis,  1897,  s.20). 
Ö zg ə  bir  qaynaqda  qeyd  edilir  ki,  Ç əm libel  İranm  A zərbaycan  vilayətindəki 
S alm ast yaxınlığında, yaxud da T ürkiyədə -  Sebastiya tə rə flə rd ə  yerləşir.  Bu 
b axım dan  “N əğ m ə lə r kitabı” ndakı m əlum atlar da dəyərlidir.  O rada xatırladı- 
lır  ki,  K oroğlunun  m əskunlaşdığı  Ç əm libel  G əm i  və  Q ars  arasm dakı  Soğanlı 
ad lı  m eşolikdə  yerləşir  (M .İlyas.  “N əğ m ə lə r  kitabı” ,  Təbriz,  25  yanvar, 
1721 -c i il.  Əlyazm asm ın fotosurəti A zərbaycan M EA N izam i  adma Ə dəbiyyat 
İn stitutunun  elmi  arxivi,  inventar JV
96O8).
C ə la li  K o r o ğ lu
  -   D astanın  ə k s ə r   epizodlarında  K oroğlunun  (həmçinin 
N ə z ə r  Cəlalinin)  belə  adlandırılması  təsadüfi  deyildir.  Bu  dastandakı  bir  çox 
m o tiv lərin   real  tarixi  hadisələrlə  səsləşdiyini  aşkar edir.
E posla  bağlı  n əğm ələrin,  h əm çinin  K oroğlu  haqqında  rəv ay ət  v ə   heka- 
y ə tlə rin   yaranm ası  və  form alaşm ası  X V I-X V II  y ü zilliklərə  tə sa d ü f  edir. 
Ö zg ə  sözlə,  “K oroğlu”nun  bünövrəsi  m əh z  həm in  yuzilliklərdə  baş  verm iş 
ə z ə m ə tli  kəndli  hərək atı  illərində  qoyulm uşdur.  Bu  üsyan  A zərbaycanda  da 
geniş  yayılm ışdır.  1519-cu  ildə  T oqat ətrafında  baş  qaldıran  qiyam ın  rəhbəri 
C ə la h n   adı  ilə  bağlanan  bu  h ərə k atd a  K oroğlunun  da  iştirakı  güm an  edilir.

---

A .T əbrizli yazılm ışdır:  “ K oroğlu (bu həm in K oroğludur ki,  indi aşıqların oxu- 
duğu saysız-hesabsız n ə ğ m ə lə r qoşm uşdur),  G iziroğlu M ustafa bəy m in n ofər 
ilə  (o,  K oroğlunun  silahdaşıdır,  h ansı ki,  n əğ m ə lə rin d ə   çox  yerdə  onun  admı 
xatırlam ışdır).
Sonra özgə M ustafa bəy, Qaraqaş, dəli N əsib  Y ola sığm az,  Tanrı Tanımaz, 
K öyəbaxan  Çıplaq,  K osa-kosa,  Q ırlı,  Qara  Saad,  A ğacan  Piri.  O nlar  ham ısı 
cəlali  id ilər” 
(A .fla B p n x e u H . 
K ırara 
H cropH H , 
M ., 
“ H ay K a” , 
1973,  c.  94-95).
K oroğlunun  şəxsiyyəti  b arə d ə  özgə  bir qaynaqda  yazılır:  “ ...aşıqlar qeyd 
edirlər  ki,  Koroğlu  2 8 0 -2 9 0   il  b iz d ə n   öncə  yaşam ışdır.  B u  isə  İran  şahı  Şah 
A bbas  və  Türk hök m d an   Sultan M uradın  d ö vrünə  tə sa d ü f ed ir” (Koroğlunun 
nağılı.  G iziroğlu  və  B olu  b əy lə  baş  verm iş  əhvalatlar,  I  hissə,  Tiflis,  1897. 
M üqəddim ə  s.2).  Y axud,  özgə  b ir n əşrd ə  də  h əm in  m ü la h iz ələ r təkrar  olun- 
m uşdur.  O rada  yazılır:  “ K oroğlu  əfsanəvi  obraz,  yaxud  ehtim al  edilən  bir 
adam   olm ayıb  real  tarixi  şəxsiyyətdir.  H əm   K oroğlu,  h ə m   də  M ustafa  bəy 
1605-ci ild ə  türk  və  fars zülm karlarına qarşı  üsyan edən,  öz  igid d əstələri  ilə 
hər  iki  dövləti  sarsıdan  c ə la lilə rd ə n   idilər ki,  xalq  onların  şücaətini  yaradıcı- 
lıq  süzgəcindən keçirib  “ K oroğlunun n ağılı” m   d ü zə ltm işd ir”  (Bolu bəy,  K o- 
roğlunun  nağıllarından  biri,  A leksandropol,  1900,  s.2).
LÜĞƏT
A x ta rm a
  -  q ənim ət
A rə stə  -
 bəzənm iş,  süslənmiş,  hazır
A rzu m a n
 -  arzu,  istək,  həsrət
B a ca q lı
 -  pul  vahidi
B az
 -  şahin, tərlan.  Quş ovlamaq üçün
öyrədilən ovçu  quşu.
B a zu
 -  qol,  qüdrət,  əzəm ət
B a z u b ə n d
 (bazm ənd) -  qolbağ
B ə d h e s a b   -
 nam ərd,  haqsız
B ə d k u y  -
 pis  təbiətli, bədxasiyyət
B ələn   —
 dağ  aşırım ı
B ə n g
  -   toxum undan  bihuşedici  m ad-
d ə lə r hazırlanan  bitki
B ə z m ə n d  -
  sinəbəndin qolları
B r o y
 -  yeri,  get
B u lq a
  -  yaşm aq
B ü lə n d
 -  uca,  yüksək
B ü r ü ş tə  -
 kövrək,  quru,  yaxşı  bişm iş
B ü ry a n   -
 yanan,  yanm ış
C a n sa ta n
 -  can  alan
C ə r td ə k
 -  qara,  arıq,  quru
C ə sir
 -   körpü
C o m ə r d
 -   igid
C oşən
  -  polad geyim ,  zireh
C üda  -
 uzaq  düşmüş,  ayrılmış
C ü rə  -
 balaca,  z ə rif
Ç a m x a m a
 -  çəm -xəm ,  naz-qəm zə
Ç a rva d a r
  -   m al-qara  alverçisi,  minik
heyvanm ı  kirayə  verən adam
Ç a y d a ğ
 -  hündür boylu,  arıq
Ç eştə -
 nahar
Ç ər
 (ç ə r ə n ) -  at  xəstəliyi
Ç in i-M a ç in
 -  şifahi ədəbiyyat öm əklə-
rində  Çin  və  M ancuriyanın  işlənm ə
form ası
Ç odar
  -   qoyun  alveri  ilə  məşğul  olan 
şəxs
Ç ovkan  -
 atla oynanılan top oyununda 
topu vurm aq  üçün başı  əyri  uzun ağac 
D am an
  (d a m ən )  -   ətək  
D a şta n m a q
 -  hücum   etmək
D a ş tü lə k
 -  təcrübəli  at
D ə h n ə   -
  cilovun  atın  ağzına  keçirilən
hissəsi
D ə lil-d ə la y il
 -  n əsihət
D ə n lu q
 -  əm ək haqqı, pul
D id a r   -
  üz,  camal,  görm ə,  ziyarət
etm ə
D id ə
 -  göz
D ila r a  -
 ürəkaçan,  könülaçan,  sevgili 
D in a r
  -   ərəb  xəlifəliyində  qızıl  pul, 
sonralar  qəpiyə  bərabər  pul  vahidinin 
ən  kiçik hissəsi 
Ə b rişim
 -  ipək
Ə ləm   -
  bayraq,  kədər,  qəm ,  savadlı, 
bilikli
Ə lə n g ə  -
 arıq,  əldən  düşmüş
Ə l i f  -
  Şərq  ədəbiyyatı  və  folklorunda
şux  qam ətlilik simvolu.
Ə sr ə m ə k
 -  qızmaq,  coşmaq
Ə şrəfı -
 qızıl pul vahidi, həm  də qadın
ziynəti kimi  istifadə  olunub
F ə rra ş -
 xidm ətçi,  qulluqçu
F ə rş  -
 döşənəcək,  ayaq  altına  salına-
caq  şey,  palaz
F ə tta n
  -   fitn ək ar,  araqarışdıran; 
cazibəli
G ərd iş -
 dolanmaq,  gəzinti,  zəm anə 
H ə m a  -
 qızdırma
H ə rc a y i  -
  h ər  yerdə  olan;  sərsəri, 
d ərbədər
H o y   (h o v
) -  köm ək,  dada  çatmaq 
H ü v e y za  -
  bəlli,  aşkar,  zahir 
K a r  -
  iş
K ə b ir
 -  böyük,  ulu,  yaşlı,  ciddi 
K ə b r  -
 atəşpərəst 
K ə h ərka n   -
 daş-qaş  m ədəni 
K ö fta n   -
 danışıq,  söz-söhbət 
K ö ltə k ə l -
  kiçik boylu,  qüvvətli  kəl 
K u h   -
 dağ
K ü r  -
 özbaşına,  dəlisov 
K ü r b ə  -
 pişik

---

K ü ru r -
 yarım milyon 
K iiştü -
  güləş
Q aııçırğa
 (qançarha) -  y əhərin qaşla-
rında  şey  bağlamaq  üçün  olan  nazik
qayışlar
Qanı  -
 qane
Q anm aq
 -  doymaq
Q əflə -
 dəvə karvanı
Q ə lə n d ə ra n ə
  -   özbaşına,  q a y d a -
qanuna tabe olmayan
Q əni
 -  dövlətli,  varlı,  zəngin
Q əsəm  -
 and,  and  içm ə
Q olçaq  -
  qalın parçadan,  dəridən h a -
zırlanmış xüsusi qol geyimi, sarğı. Q ə -
dim  zamanlarda  döyüşdə  qola  taxılan
dəmir örtük.
Q ran
 -  İranda pul vahidi
Q u b a r
 -  toz;  qəm -qüssə
L a f
 -  boş,  m ənasız  söz
L e y
 -  alıcı quş
L əh d  -
  qəbr
L əka tə -
 əxlaqsız  qadın
L əkə
 -  alçaq, düşkün
L ə p ə -lə p ə  -
 tala-tala
L əşk ə r
 -  ordu,  qoşun
M e y d a n g ə r d   -
  m eydan  qızışdıran,
m eydanda cövlan  edən.
M əs
 -  m əsm ə,  qaşa  yaxdan boyaq
M ə s a f
 -  döyüş,  vuruş,  dava meydanı
M əşriq
 -  Şərq; günəşin doğduğu tə rə f
M oj -
 ləpə,  dalğa
M ü rğ  -
  quş
N a ib  -
  canişin
N am   -
 ad
N a m d a r  -
  adh,  şöhrətli,  igid,  q əh - 
rəm an
N e ştə r
 -  cərrah bıçağı 
N ə fır -
  şeypur;  xəbər yayan 
N əm əkbəhram
  -   çörək  itirən,  h aq q - 
say bilm əyən
N u zla
  (m u zla ) -  xəstəlik növü 
Ö h d  e lə m ə k  -
 öhdəsindən  gəlm ək
P a s -
 bir qədər,  bir müddət
P a y ə n d a z  -
 ayaq  altına salınan  şey
P e y m a n ə  -
 əhd,  söz vermə
R ə n c id ə
 -  incikli
R ik a b   -
  üzəngi
R iz ə - r iz ə
 -  tik ə -tik ə
S a b ığ ın
 -   sorağın
S a q i
 -  su verən;  içki  m əclisində  şərab 
paylayan
S eyla b
 -  sel  suyu,  sel  halında şiddətlə 
axan  su
S ey ra ğ ıb
 -  it düşm ən 
S eyva n
  -  çadır,  günlük 
S ə d
 -  yüz
S ə ğ ir  -
  kiçik,  həddi-buluğa  çatmamış 
S ə m ə n b ə r  -
  sinəsi  yasəm ən  kimi  ağ, 
y asəm ən sinəli 
S ə r  -
 baş
S ə rk a r -
 başçı,  böyük
S on
  -  övlad
S o vla m a q
 -   itilətm ək
S ü ksü n   -
 peysər
S ü rb ə  -
  dəstə,  qatar,  cərgə
Ş a h a d   -
  d əyirm an  haqqı  olaraq
verilən dən,  un
Ş a lq a m   e ləm ək  -
  dağıtmaq,  tarmar 
eləm ək
Ş eşp ə r -
 altı  dilli  toppuz 
Ş u riş
 -  qarışıqlıq,  çaxnaşma.
Tanab -
  ip
Tərsa  -
 xristian,  xaçpərəst 
Tir
 -   ox
Tuncu  -
  qoşulm am ış  və  doğmamış
iribuynuzlu  heyvan
Tunm aq -
 süzm ək
Tün -
 d əstə, yığın,  bölük
Ü ftan  -
 yıxılmış,  düşmüş
Vec -
 şey,  mal
V əsvəsə -
 şübhə,  tərəddüd
Yazı -
 düz, çöl
Z ə r d  -
  sarı,  əti  yeyilən quş
Z ib a  -
 bəzəkli, yaraşıqlı,  gözəl
Ö n   s ö z
M Ü N D Ə R İC A T
.4
K O R O Ğ L U  
(Paris  nüsxəsi)
B irinci m ə clis  ............................................................................................................... 13
İkinci  m əclis  ..................................................................................................................19
Ü çüncü  m ə c l i s ...............................................................................................................24
D ö rd ü n cü  m ə c l i s ...........................................................................................................51
B e şin c i  m ə c l i s ...............................................................................................................73
A ltın c ı m əclis  .............................................................................................................. 90
Y ed d in c i  m ə c l i s ...........................................................................................................108
S əkkizinci  m əclis  ...................................................................................................... 115
D oqquzuncu m ə c l i s ....................................................................................................129
O nuncu m ə c l i s ............................................................................................................. 155
O n  b irinci  m ə c l i s ........................................................................................................ 174
O n  ikinci  m əclis  ........................................................................................................ 190
O n  ü çüncü  m əclis  ..................................................................................................... 210
Q e y d lə r   v ə   ş ə r h l ə r
..................................................................................................... 218
L ü ğ ə t
  ..............................................................................................................................221

---

Buraxılışa məsul:
Texniki  redaktor: 
Tərtibatçı-rəssam: 
Kompyuter səhifələyicisi: 
Korrektor:
Əziz Güləliyev 
Rövşən Ağayev 
Nərgiz  Əliyeva 
Aslan Almasov 
Hüseyn Şahbəndəyev
Yığılmağa verilmişdir 09.11.2004.  Çapa  imzalanmışdır  13.05.2005. 
Formatı  60x90  ’/ |6  Fiziki  çap vərəqi  14.  Ofset çap üsulu. 
Tirajı  25000.  Sifariş  118.
Kitab  “Şərq-Qərb”  mətbəəsində çap olunmuşdur. 
Bakı,  Aşıq Ələsgər küç.,  17.