P. O. Box 126, Richmond, Surrey tw9 2UD, uk

373 
 
 
 
Ədəbiyyatımızın vəziyyəti  
ürəyimizi ağrıdır 
 
 
Ərəb  ədəbiyyatının  müasir  vəziyyəti  heç  də  ürəkaçan  de-            
yildir.  Ərəb  inqilablarının  canlandırdığı  mədəni  oyanış  ka-                   
ğız  üzərində  qaldı,  minbərlərdən  o  yana  keçmədi.  Barudinin, 
Şövqinin,  Hafiz  və  başqalarının  zamanında  gül  açmış  ərəb                    
şeri  yenidən  soldu.  Sərbəst  şer  (nəsr  formasında  şer)  adlan-
dırılan  tör-töküntü  meydana  gəldi! 
Əqqadın  (1889-1964),  Taha  Hüseynin  (1889-1973),  Zəki 
Mübarəkin  (1892-1952),  Əhməd  Əminin  (1886-1954)  və 
Əhməd  Həsən  Zəyyatın  (1885-1968)  ədəbiyyatı  susdu,  əvə-
zində,  ədəbi  dillə  ləhcələrin  qarışığından  ibarət  məqalələr   
yazıldı,  başqa  dillərdən  bayağı  və  qüsurlu  tərcümələr  edil-                 
di... 
Bazar  danışığı  və  “qara  camaat”  dialektləri  hər  yeri  bü-                
rüdü;  mədəni  qəsbkarlığın  izləri  hər  yerdə  özünü  göstərdi.              
Aşağı  səviyyəli  üslub  teatr  dilinə  hakim  kəsildi,  gənc  nəsli                 
təsiri  altına  saldı.  Ərəb  kimliyi  öz  səciyyəvi  tərəflərini  belə                      
bir  əcaib  qarmaqarışıqlığın  fonunda  itirməyə  başladı... 
Bu,  forma  və  üslub  baxımdan  belədir.  Ədəbiyyatımızın 
ənənəvi  mövzusuna  gəlincə,  vəziyyət  ürküdücüdür;  heç  bir              
ədəbi  bacarığı  olmayan,  ülvi  dəyər  və  qayələrdən  uzaq  qələm 
sahibləri  keyləşdirilmiş  kütlələri  öz  arxasınca  uçuruma  apa-             

---

374 
 
rırlar.  Bu  qələm  sahibləri  islam  və  təlimlərindən  çox  uzaqdır-              
lar... 
Mədəni  müstəmləkəçilik  öz  işini  uğurla  görüb:  ümməti                 
viran  qoyub,  Allaha  və  islama,  o  cümlədən  bütün  səmavi               
dinlərə  nifrət  edən  insanların  üzünə  qapılar  açıb.  Bu  in-                     
sanlar  namazı  lağa  qoyur,  ehtiras  və  şəhvəti  alqışlayır,  xalqı              
labüd  ölümə  doğru  aparırlar... 
Ağıllı  insanlar  ümmətimizin  sürükləndiyi  taleyin  məş`um-
luğunu  hiss  edirlər.  Özü  də  elə  bir  dövrdə  ki,  İsrail  Əqsa 
məscidinin  qalıqları  üzərində  Süleyman  məbədini  inşa  et-                
mək,  səlibçilər  də  əsrlər  boyu  islamın  bərqərar  olduğu  arealı 
kiçiltmək  istəyirlər.  Məqsədləri  zəifləmiş,  heydən  düşüb  süst 
qalmış  bu  torpaqlarda  istədikləri  kimi  atılıb-düşməkdir. 
Ədəbi  savaş  silahlı  savaşdan  daha  təhlükəlidir.  İslamın  ha- 
miləri  hal-hazırda  ölüm-qalım  savaşının  içərisindədirlər... 
Onu  da  qeyd  edim  ki,  ərəb  ədəbiyyatı  Osmanlıların  za-
manında  öz  təravətini  itirdi  və  az  qaldı  ki,  bütövlükdə  iflic               
olsun.  XX  əsrin  əvvəllərində  özünə  gələn,  şanlı  məqsədlərə 
xidmət  edən  ədəbiyyatımızın  yolunu  mədəni  müstəmləkə-                
çilik  kəsərək,  inkişafına  əngəl  törətdi.  İslamın  xeyrinə  sevinib 
acısına  ağlayan,  Ədirnənin  süqutuna  ağılar  deyən,  yıxılan  xi-             
lafət  üçün  göz  yaşı  axıdan,  Liviyanın  Ömər  Muxtarı  üçün 
hıçqıran  şairdən  sonra  bütün  bunları  rədd  edən  ədəbiyyat 
yarandı...  Heyvani  instinktləri  oyadan,  gənc  nəsli  əyləncə  və 
ehtiras  məkanlarına  sürükləyən  ədəbiyyat! 
Lənətə  gəlmiş  mədəni  müstəmləkəçilik  öz  işini  görərkən 
Əzhərin  yatmağı  və  ya  başqa  məsələlərlə  məşğul  olmağı  in-               
sanı  dəhşətə  gətirir...  Çünki  mədəni  müstəmləkəçilik  ideal 

---

375 
 
dəyərlərə,  islama,  təlimlərinə,  ərəb  dilinə,  ərəb  nəsri  və  poe-
ziyasına  savaş  elan  edib.  Əzhər  bunu  da  görür,  bir  tikə                       
çörək  üçün  hər  şeyini  fəda  edən  xalq  kütlələrinin  vəziyyəti-                
ni  də  görür,  amma  bir  şey  etmir... 
Əlli  ildir  ki,  Latın  və  Anqlo-sakson  ədəbiyyatı  arasında                
gedən  savaşın  şahidi  olmuşam.  Eyni  savaş  Əqqadla  Taha          
Hüseyn  arasında  da  baş  vermişdi.  Amma  nədənsə  heç  kəs 
ədəbiyyatımızın,  hətta  Cahiliyyət  dövrü  ədəbiyyatımızın  yük-               
sək  insanpərvər  tərəflərindən  danışmır.  Nə  üçün?  
Allah  rəhmət  etsin,  Əqqad  (1889-1964)  öz  xalqına,  dini-                 
nə  və  mədəni  irsinə  bağlı  şəxsiyyət  idi.  Qənaətbəxş  yara-                
dıcılığı  olan  bu  insan  dünyəvilik,  allahsızlıq  və  istibdad  qar- 
şısında  başını  dik  tutmuş,  səbat  göstərmişdir... 
Taha  Hüseynə  (1889-1973)  gəlincə,  qüsursuz  nitq  qabi-       
liyyəti  və  yazı  üslubuna  sahib  bu  insan  bir  müddət  ərəb  dili               
üçün  böyük  işlər  görmüşdür.  Amma  sonra  səlibçi  Qərb                
dalğası  onu  da  öz  ağuşuna  almış  və  o  öz  şər  ideyalarını               
müxtəlif  institutlarda  təbliğ  etmişdir.  Nəhayət,  ölüm  gəlmiş                
və  Taha  Hüseyn  ağlını  başına  yığmışdır! 
Bugün  mən  ədəbiyyat  sahəsində  Məhəmməd  Rəşid  Rza 
(1865-1935),  Məhəmməd  Fərid  Vəcdi  (1878-1954)  və  Əb-
dülvəhhab  Əzzam  (1894-1959)  kimilərini  axtarıram,  amma              
tapa  bilmirəm... 
Gözüm  siyasət  meydanında  Əbdürrəhman  Kəvakibi  (1849-
1902)  və  Əbdüləziz  Caviş  kimilərini  gəzir,  amma  heç  kəs                  
gözə  dəymir... 

---

376 
 
Şer  meydanında  da  Hafiz  İbrahim  (1872-1932),  Carim, 
Məhərrəm,  Mutran  Xəlil  (1871-1949),  Bədəvi  əl-Cəbəl                
(1900-1981)  kimi  oğullar  axtarıram,  amma  hədər  yerə! 
Dünyəviliyə,  nakişiliyə,  zəiflik  və  zəlalətə  xidmət  edən  xəstə 
“qələm”lər  vardır.  Onların  ərəb  irsinə  münasibəti  İsgəndər  
Dimas  və  ya  Artur  Konan  Dobelin  bu  irsə  münasibətindən               
heç  nəyi  ilə  fərqlənmir... 
Ərəb  dili  dünyanın  ən  qədim  dillərindəndir.  Söz  ehtiyatı                 
və  məna  çalarlığı  baxımdan  ən  zəngin  dil  sayılan  ərəb  dili 
ədəbiyyat  sahəsində  də  misilsiz  bədii  ifadə  və  təsvir  imkan-             
larına  sahibdir... 
Qurani-Kərim  ərəbcə  nazil  olduqdan  sonra  bu  dil  səma                     
və  yer  arasında  əlaqə  yaratdı;  ilahi  vəhyin  ünsürlərini  ehtiva     
etdiyi  üçün  əbədilik  qazandı.  Əbədiyyət  ərəb  dilinə  xasdır                      
və  başqa  dillərin  nəsibinə  yazılmayıb.  Bəlkə  də,  bu  və  ya  digər               
dil  texnoloji  qurğuların  adlandırılmasında,  tibbi  terminlərin 
yaradılmasında  daha  çox  istifadə  olunub,  amma  o,  Allahın 
sözlərini  və  bəndələrinə  tövsiyələrini  ehtiva  etmək  şərəfinə               
ərəb  dili  qədər  nail  olmayıb... 
Düzdür,  Quranın  nazil  edilməsindən  sonra  ərəb  ədəbiy-
yatının  çeşməsini  axmaq  şairlər,  dəlisov  ədiblər  çirkləndir-                
mək  istədilər.  Amma  bu  ədəbiyyat  əxlaqsızlıq  və  əyrilik  ədə-
biyyatı  ola  bilməz,  bəşəriyyəti  abırsızlıq  və  tənəzzülə  sürük-
ləməz... 
Qurani-Kərim  müsəlman  nəsillər  üçün  qayələri  müəyyən-
ləşdirmiş  və  qorumuşdur.  

---

377 
 
Bəziləri  irad  tuturlar  ki,  ərəb  şerində  mədhiyyələr  çoxluq              
təşkil  edir.  Amma  biz  Əbu  Təmmamın  aşağıdakı  beytini 
oxuduqda  tənqidin  də  nə  olduğunu  başa  düşürük: 
 
Əgər  şerlərdə  bu  məziyyətlər  olmasaydı, 
Lovğa  zalımlar  yaxşı  nədir  bilməzdilər. 
 
Seyfəddövlənin  bizanslılarla  döyüşlərdə  göstərdiyi  şücaət 
haqda  Mütənəbbi  deyirdi: 
 
Dayandın  və  ölüm  dayananlara  bir  şey  etmir, 
Sanki  sən  yatmış  ölümün  göz  qapağının  üstündəsən. 
Sən  öz  rəqibini  məğlub  edən  hökmdar  deyilsən, 
Əksinə,  İslam  şirkə  (küfrə)  qalib  gəlmişdir. 
   
Professor  Əhməd  Musa  Salim  ərəb  dili,  ədəbiyyatı,  əbədi-       
liyi,  hökmranlığının  həmişəyaşarlığı,  əsaslarının  möhkəmlən-
dirilməsinin  zəruriliyi  haqda  yazır: 
“Quranın  nazil  edilməsi  ərəb  dilinin  əbədiliyinə  zəmanət  
verdi.  Nəticədə,  bu  dilin  missiyasını  müəyyənləşdirəcək,  sə-
ciyyəvi  xüsusiyyətlərini  göstərəcək  hadisələr  baş  verdi.  Belə                
ki: 
1.  Bütün  ərəblər  ərəb  ədəbi  dilini  öyrənməyə  hədsiz                    
maraq  göstərdilər.  Çünki  bu  dil  vəhyin,  səmavi  əqidənin  dili-            
dir; 
2.  Quran  ədəbi  dilinin  işləndiyi  sahələr  çoxaldıqca  in-                
sanlar  ləhcələrdə  çox  az  danışmağa  başladılar; 

---

378 
 
3.  Əsrlər  keçsə  də,  nəsillər  bir-birini  əvəz  etsə  də,  ərəb                 
ədəbi  dili  öz  gücünü  itirmədi;  əksinə,  Qurani-Kərimin  sayə-           
sində  onun  işlənmə  intensivliyi  çoxaldı;  Quranın  həmişəya- 
şarlığı  ərəb  ədəbi  dilini  ümmətin  əbədi  dilinə  çevirdi; 
4.  Ərəb  ədəbi  dilinin  işlənmə  arealı  genişləndi,  dünyadakı 
bütün  müsəlmanların  dilinə  çevrildi.  Onlar  Quranı  ərəbcə 
oxudular,  ərəb  hərfləri  ilə  oxudular.  Quranın  yazılış  üslubunu               
öz  ana  dillərində  də  olsa  mənimsədilər.  Bir  sözlə,  Quran 
beynəlxalq  müstəvidə  ərəb  dilinin  köməyinə  çatdı.  Həmçinin,  
bu,  dünyanın  müxtəlif  müsəlman  xalqları  vasitəsilə  islama                     
və  ərəb  dilinə  bəxş  edilmiş  ilahi  nemət  sayılmalıdır; 
5.  Ən  mühümü  budur  ki,  Quranın  linqvistik  ecazkarlığı                
ərəb  dilinin  elmi  və  mədəni  sahələrdəki  təsviri  imkanlarını 
göstərir.  Yəni,  bu  dil  elmi  və  mədəni  anlayışları  ifadə  edəcək 
(adlandıracaq)  söz  ehtiyatına,  təsvir  imkanlarına  sahibdir. 
Madam  ki,  ərəb  dili  Allahın  kəlamını  (Quranın  məzmunu-               
nu)  forma  və  məna  baxımından  mükəmməl  formada  ehtiva                
edə  bilmişdir,  onda  bəşəri  inkişafın  bütün  sahələrini  izah                    
edib  açıqlama  imkanlarına  nə  üçün  də  sahib  olmasın?!”  
Biz  köhnə  kin-küdurətin  dilimiz  əleyhinə  qurduğu  sui- 
qəsdlərə  görə  ümidimizi  itirmirik.  Hesab  edirik  ki,  bu  zül-                 
mət  gecə  öz  yerini  tezliklə  nurlu  sabaha  verəcəkdir.  
Quranı  göndərən  də,  qorumağına  söz  verən  də  Allahdır!               
Elə  isə  onun  nazil  edildiyi  dil  əbədi  və  həmişəyaşar  qalacaq-             
dır. 
Rəbbimizdən  rica  edirik  ki,  bizlərin  taleyinə  vəhyin  dilini 
qoruyub,  Quranın  bütün  təlimlərini  dirçəltmək  yazsın!  Kafir-              
lər  istəməsə  də,  Allah  öz  nurunu  tamamlayacaqdır! 

---

379 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
MÜNDƏRİCAT
Tərcüməçinin ön sözü  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Ön söz  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Birinci fəsil
Biliyin islamlaşdırılması və ya islama əsaslanan
bilik sistemi  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Bəşəri biliklərin mənbəyi  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Müsəlman dünyasının qəribəlikləri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
İkinci fəsil
Ali vəhyin əhatəliliyi (genişliyi)  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
İslamda yenilənmə olmalıdır: amma necə?  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Başqalarını öyrənmədik, əğyardan bixəbər qaldıq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Üçüncü fəsil
Ali həqiqətləri gizləyən “qabıq”lar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Din və bilik  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Dəvətçilərin islama çağırışa təsiri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Sağlam düşüncənin qarşısını kəsənlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Kəlam elmi haqda bəzi qeydlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Dördüncü fəsil
Təsəvvürlərin redaktəsi və saxtakarlığın əngəllənməsi  . . .113
Haqdan qaçmaq  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
“Nəfsə qul olmaq” problemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
İsgəndəriyyə kitabxanası və mədəni qəsbkarlıq  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

---

380 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Allahın əzəmət şüası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Qurub-yaradanla vurub-dağıdan eyni deyildir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Beşinci fəsil
Həqiqi tərbiyə haqqında . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Dünyadan bixəbər qalanlar mədəniyyət qura bilməzlər. . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Qiyamətədək çalışıb-vuruşmalıyıq. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Fiqhi “ixtilaf ” asilik deyildir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Altıncı fəsil
Bir daha bidət haqqında  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
Yeddinci fəsil
Tarixi yenidən yazmaq. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
Hülaku tək deyildi! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Baş verənləri kimin ayağına yazaq?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Qüds sınağı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Qərb və İslam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Səkkizinci fəsil
Təfsirə dair kommentarilər  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
Təfsirçilər: səhvlər və qəbahətlər. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Ayələri əvvəlcə öz kontekstləri daxilində təfsir etmək lazımdır  . . . . . . . . . . 232
“Talaq” surəsindən bir nümunə. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Fiqh sahəsində . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
İctihad məsələlərində qətiyyətlə “yox” deməyin  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Təqlidi qadağan etsələr də, özləri təqlidçidirlər! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Doqquzuncu fəsil
Sünnəyə dair kommentarilər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .264
Qeyri-məqbul hədislər barədə. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Camaat namazı haqda “ixtilaf ”lar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Fiqh və hədis elmlərinin bir-birindən təcridi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

---

381 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hədisdə istinad və mətn (məzmun) anlayışları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Hədisin istinadında uydurma əlamətləri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Hədisin məzmunda uydurma əlamətləri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Qadınlar və Sünnəyə xidmət  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
“O bizə şəhadətnamə (
icazət) verib”  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299
Müsəlman qadını və sosial fəaliyyət təşəbbüsləri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Əzhərdə təhsil və şəriətin mənbələri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
“Ahad” hədislər yəqin bilik ifadə etmir  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Səhih hədislərin mötəbərliyində qətilik dərəcəsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Buxari və Müslimin rəvayət etdikləri hədislərin səhihlik dərəcəsi . . . . . . . . 322
Kəlam və fi qhə dair bəzi mübahisəli məqamlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Bir fi tva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
Qəbir əzabı haqda bir-neçə söz  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Onuncu fəsil
Ərəb dili və ədəbiyyatının gələcəyi  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342
Ərəb dilinin tənəzzülü354
Həqiqi ədəbiyyat islama bağlı ədəbiyyatdır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Ədəbiyyatımızın vəziyyəti ürəyimizi ağrıdır  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

---

 
 
QEYDLƏR: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
QEYDLƏR: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
“İdrak“ İctimai Birliyi 
AZ1100, Bakı ş., Bakı Universiteti MTK,  
M. Seyidov 3138, D korpusu, 1-ci mərtəbə  
www.idrak.org.az 
 
 
Bədii və texniki tərtibat: 
Həsən Həsənov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yığılmağa verilib: 28.06.2012. Çapa imzalanıb: 28.07.2012 
Çap vərəqi: 24. Sifariş № 105 Тiraj: 1000 nüsxə 
 
 
mətbəəsində çap olunub