P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

O qava suvlarni unda erigan m oddalardan tozalash . 
Oqava 
suvlar tarkibidagi erigan m oddalarning turiga qarab ekstraksiya, 
sorbsiya, neytrallash, 
elektrokoagulyatsiya, ion
almashinish kabi 
usullarda tozalanadi.
E k stra k siya usuli.
Bu usul bilan sa n o at k o rx o n alarid an
chiqqan oqava suvlar tarkibidagi organik m oddalar, masalan,

---

fen o l to z a la n a d i. B u n d a e k stro g e n s if a tid a b en zin yoki 
butilatsetatdan foydalaniladi.
S orb siya usuli
(shim dirish). S him ad igan m o d d a sifatida 
k o ‘pincha h ar xil m aydalangan m oddalar (kul, trof, tuproq) 
qo'llanishi mumkin. Eng yaxshi sorbent (shimuvchi) aktivlangan 
k o ‘m irdir. Sorbent sarfi quyidagi form ulaga asosan topiladi:
m q Q(So - C k) / a
Form uladagi Q - oqava suv sarfi; So va Ck-toza]angan va 
to z a la n a d ig a n o q a v a suv ta r k ib id a g i a ra la s h m a la r ; a -
solishtirma shimish.
N eytrallash usuli.
A gar oqava suvlar tark ib id a kislotalar 
(H 2S 0 4) HC1, H N 0 3, H 3P 0 4) va ishqorlar (N aO H , KO H) bo'lsa, 
neytrallash usulidan foydalaniladi. Kislotali oqava suvga ishqorli 
oqava suvni aralashtirish orqali neytrallanadi.
E le k tro k o a g u ly a tsiy a usuli.
Bu usul suv ta rk ib id a o g ‘ir 
m e ta lla r, m asa lan , xrom yoki sian io n la ri b o 'lg a n d a g in a
qo‘llaniladi.
Ion almashinish usuli.
Bu usul ju d a qulay, shuning uchun ham
k o ‘p sanoat korxonalarida q o ‘llaniladi. M azkur usulda oqava 
suvlarning deyarli barchasi kation va anionlardan tozalanadi. 
Ion almashinuvchi m odda sifatida k o ‘pincha sintetik smolalar 
ishlatiladi.
3.6. Orol va orolbo‘yi muammolarining kelib chiqish sabablari
H o zirg i k u n d a ta b ia tn in g n o y o b tu h fasi b o 'lg a n O rol 
dengizining q urib borayotganligi b u tu n dunyo m uam m osiga 
aylanayotganligi hech kimga sir emas. O rol dengizi quruqlikdan 
o ‘rin olgan, suvi oqib chiqib ketm aydigan, sho‘r dengiz va k o ‘l 
xislatlariga ega b o ig a n suv havzasidir. U Turon pasttekisligida, 
Q ozog'iston va O 'zbekiston respublikalarining tropik cho‘llari 
tashqarisida joylashgan. Shimoliy qirg‘og ‘i asosan tik, g ‘arbiy 
qirg ‘og‘i yotiq (250 m etrgacha), jan ub iy va sharqiy sohillari 
pasqam joylardir. Iqlimi kontinental (qishi sovuq, yozi issiq). 
Dengizga A m udaryo va Sirdaryo suvlari quyiladi va bug‘lanish 
evaziga m uvozanatda turadi.
Ilmiy m a ’lum otlarga k o ‘ra, bir vaqtlar Orol dengiziga suv 
beruvchi A m udaryo va Sirdaryo K aspiy dengiziga quyilgan. 
K e y in c h a lik N u r o ta va T o m d i t o g ‘la ri q a d ro s tla g a c h
Sirdaryoning yo‘li to ‘silib, F arg 'on a vodiysidan chiqaverishda

---

shimolga burilib, Q oratog4 tizm alari b o ‘ylab janubi-g‘arbdan 
U styurtgacha o ‘ziga yo‘l ochgan.
1 9 6 0 -y illa rg ac h a O ro l d e n g iz i n is b a ta n b a r q a r o r edi. 
A m udaryo va Sirdaryoning dengizga quyiladigan suvlarini yillik 
hajmi 58,9 k m 3, yog‘in-sochin ham da dengiz yuzasidan bug‘lanib 
turadigan suvlarning yillik m iqdori 9 k m 3, jam i 67,9 k m 3 ni, 
dengiz chuqurligining ko ‘p yillik o 'rtach a ko'rsatkichi 53 metrni, 
suv egallagan m aydon 66,09 ming km 3 ni, suv hajmi 1062 km 3 
ni, eng chuqiir joyi 69 m etrni, sh o ‘rlanish darajasi esa 9,6-10,3%
ni, orollar soni 1100 dan ortiqni tashkil qilar edi.