Xalqaro korporatsiyalar xalqaro moliya munosabatlari subyekti sifatida

II-bob.
 
 XALQARO MOLIYA VA UNING JAHON IQTISODIYOTI 
RIVOJLANISHIDAGI 0 ‘RNI 
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy 
jihatlari 
XX—X X I asrlar bo‘sag‘asida jahon iqtisodiyotida yangi term in 
globallashuv degan tushuncha paydo bo‘lgan edi. U shbu jarayon hozirgi kunda 
ko‘pgina m am lakatlarning iqtisodchi olim lari tom onidan alohida ilm iy m uam 
m o sifatida tadqiq etilm oqda. Globallashuv jarayonining rivojlanishi natijasida 
butun dunyo yagona global tizim ga aylanishi sodir bo‘ladi.
Globallashuv jarayoni 1990-yillardan juda dolzarb masalaga aylandi, biroq 
m azkur jarayonning turli xil jihatlari ilmiy tadqiqotlarda I960—1970-yillardan 
boshlab jiddiy m uhokam a qilina boshlagan edi. Jahon iqtisodiyotining 
globallashuvi — bu, dunyo m aydonini yagona hududga aylanishini anglatadi va 
bunda tovar va xizm atlar, kapital, axborotlar oqim ining erkin harakati yuzaga 
keladi.
Shuningdek, m azkur jarayon natijasida zamonaviy institutlar rivojlanishini 
rag‘batlantiruvchi g‘oyalarning tarqalishi va ularni tashuvchilarning erkin 
harakatlanishiga im kon yaratiladi. Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon 
iqtisodiyotining m uhim tendensiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon 
jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan boshqa tendensiyalar kuchsiz namoyon 
bo‘layotgan m am lakatlar iqtisodiyotida ham kuzatilm oqda. Rivojlanayotgan m 
am lakatlarning aksariyat qismi transm illiylashish, integratsiyalashish va 
industriallashish jarayonlariga kam jalb etilgan. Shu bilan bir vaqtda ushbu m am 
lakatlar jahon tovarlar, xizm atlar, kapital (asosan iqtisodiy yordam ko‘rinishida), 
ishchi 21 kuchi (eksporterlar sifatida) va texnologiyalar bozorining faol 
ishtirokchilari sanaladi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi — jahon 
iqtisodiyotining o‘zaro bog‘liq bo‘lgan turli ishlab chiqarish soha va 
jarayonlarining kuchayib borishi, jahon xo‘jaligida tovarlar, xizmatlar, kapital, 
ishchi kuchi va texnologiyalar bozorini asta-sekinlik bilan yagona bozorga 
aylanishini bildiradi. Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni unga teskari 
jarayon iqtisodiy faoliyatning hududiy integratsiyalashuv jarayoni bilan birga 
kechmoqda. Ushbu jarayon cheklangan miqyosda, tovarlar va ishlab chiqarish om 
illarining erkin harakatiga asoslangan m am lakatlar guruhini qam rab oladi. 
Hududiy integratsiyalashuv, bir tom ondan, turli mamlakatlarning iqtisodiy 
jihatdan birlashish jarayonini rag'batlantirsa, ikkinchi tom ondan, alohida iqtisodiy 
guruhlar o‘rtasida qaram aqarshilik va raqobatni kuchaytirish orqali jahon 
iqtisodiyotining globallashuv jarayonini sekinlashtiradi.

---

 
Globallashuv jarayonining quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko‘rsatish m 
um kin:
22 — moliyaviy m arkazlashuvning kuchayishi; 
— iqtisodiyotda axborotlar aham iyatining oshishi. Shuningdek, axborot 
alm ashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi;
— global oligopoliyaning to‘xtovsiz kengayishi; 
— transm illiy korporatsiyalar sonining ortishi; 
— iqtisodiy diplom atiyaning shakllanishi va rivojlanishi. Globallashuv 
jarayoni jahon iqtisodiyotining quyidagi asosiy sohalari bo‘yicHa keng 
rivojlanmoqda: 
— tovarlar, xizm atlar va intellektual rnulk obyektlarining xalqaro savdosi;
— ishlab chiQar*sh om illarining xalqaro harakati; 
— xalqaro ni°liya~kredit va valuta operatsiyalari; 
— ishlab c h iq ^ ish , ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar sohasidagi 
ham korlik.
Iqtisodchi c>Hnilar fikriga kocra jahon iqtisodiyotida global - lashuv 
jarayoni quyidagi holatlarni o‘z ichiga oladi:
— m intaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi; 
— xo‘jalik yuritishni to‘liq erkinlashtirm agan davlatlar iqtisodiyotining 
ochiqligini ta’minlaydi;

---

— istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz kirishini ta ’m 
ifl^ydi;
— moliyaviy va savdo operatsiyalarni amalga oshirishga tegishli tartiblarni 
universallashtiradi; 
— bozorlarrii tartibga solish va nazorat qilishni bir m e’yorga keltiradi, 
ya’ni unifikatsiya qiladi; 
— kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va um um jahon t o ‘lo v - 
h is c > b tizim iga qo'yilgan talablarni standartlashtiradi. 
Globallashiiv tushunchasi yagona xalqaro iqtisodiy, huquqiy va m adaniy-
axbofot makoni shakllanishini anglatadi. Globallashuv jarayoni iqtisodiy doiradan 
chiqqan holda jam iyat hayotining barcha asosiy solialariga sezilarli darajada ta ’sir 
ko‘rsatadi. Bu ja23 rayon XX asr oxiri XXI asr boshida jahon iqtisodiyotida 
alohida roi o‘ynab, xalqaro iqtisodiy va siyosiy m unosabatlarning yangi tizim i 
shakllanishiga kuchli turtki berdi. Birinchidan, globallashuv m am lakatlar 
o‘rtasidagi iqtisodiy masofani qisqartiruvchi aloqa vositalari va transport sohasida 
ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvini, xalqaro m ehnat taqsim otining 
chuqurlashuvini ham da dunyo rivojlanishining obyektiv om illarini yuzaga 
keltiradi.
Bu holat, dunyoning istalgan nuqtasidan zarur axborotni xohlagan vaqtda 
olish va tezda qaror qabul qilishga imkon beradi, telekom m unikatsiyaning 
zamonaviy tizim lari kapitalni xalqaro investitsiyalashni amalga oshirishni 
yengillashtiradi. Dunyoning axborot integratsiyalashuvi sharoitlarida xo‘jalik 
yuritishning xorijiy tajribasini o‘zlashtirish va texnologiyalarni oMkazish birm 
uncha tezlashadi.
Globallashuvning ikkinchi manbasi — proteksionizm siyosatini cheklashga 
sabab bo‘luvchi va jahon savdosini erkin qiluvchi savdoning liberallashuvi hamda 
iqtisodiy liberizatsiyaning boshqa shakllaridir. Buning natijasida turli xil savdo 
tariflari jiddiy ravishda pasaydi, tovarlar va xizmatlar savdosidagi boshqa ko‘plab 
to‘siqlar bartaraf etildi. Boshqa liberizatsiya tadbirlari ishlab chiqarishning qolgan 
omillari va kapital harakati kuchayishiga olib keldi. Baynalminallashuv 
jarayonining uchinchi manbasi va globallashuvning asosiy manbalaridan biri 
transmilliylashuv hodisasi bo‘ldi. Ushbu holatda transm illiy kompaniyalar 
yetakchi kuch sifatida namoyon bo‘Iadi va ular bir vaqtning o‘zida baynalm 
inallashuv jarayonining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi.
Globallashuv jarayoni barcha m am lakatlar iqtisodiyotida kuzatilm oqda. 
Ushbu jarayon m ahsulotlar ishlab chiqarish, xizm atlar ko‘rsatish, ishchi 
kuchlaridan foydalanish, investitsiya va texnologiyalarni bir m am lakatdan 
boshqalariga tarqalishiga ta ’sir ko‘rsatm oqda. 

---

Bularning barchasi pirovardida ishlab chiqarishning samaradorligi, m ehnat 
unumdorligi va raqobatbardoshlikning oshishida namoyon bo‘ladi. Aynan 
globallashuv jarayoni xalqaro raqobatlashuvning kuchayishiga olib keldi
. 
 
Zamonaviy transmilliy korporatsiyalar, oldingi ishlab chiqarishga 
ixtisoslashgan TM K lardan farqü ravishda, asosan axborot va moliyaviy 
bozorlarda faoliyat ko‘rsatmoqda. M azkur bozorlarning global miqyosda 
birlashuvi sodir bolm oqda va natijada yagona jahon moliyaviy-axborot makoni 
shakllanmoqda.

---

Bunga muvofiq tarzda TM K larning va ular bilan chambarchas aloqador 
bo‘lgan milliy iqtisodiy tuzilm alar ham da tashkilotlarning roli oshib bormoqda. 
Hozirgi paytda yangi texnologiyalarning 80% TM Klar tom onidan yaratilm oqda, 
ayrim holatlarda ularning darom adlari ayrim yirik m am lakatlarning yalpi milliy 
darom adidan oshib ketmoqda. Aytish joizki, dunyoning 100 ta yirik iqtisodiyoti 
ro‘yxatida 51 ta o‘rinni TM Klar egallagan. Ular faoliyatining m uhim qismi 
gipertexnologiyalarni (yoki metatexnologiyalar) ishlab chiqish bilan bog‘liq. Bular 
jum lasiga yangi kompyuterlar avlodi, kompyuter dasturlari, ishlab chiqarishda 
foydalaniladigan texnologiyalarni va boshqalarni kiritish mum kin.
Globallashuv jarayonining yana bir m uhim jihati texnologik innovatsiyalar 
rivojlanishiga tegishli bo‘lib, yangi texnologiyalar globallashuvni harakatga 
keltiruvchi kuch bo‘lishi bilan birgalikda xalqaro raqobatlashuvni kuchaytirgan 
holda uning rivojlanishini va m am lakatlar o‘rtasida tarqalishini rag‘batlantiradi. G 
loballashuvning to‘rtinchi manbasi sifatida erkin savdo tizim ini va bozor 
iqtisodiyotini baholashda global ham fikrlikka erishishni keltirish m um kin. 
Aytish joizki, jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir m uhim xususiyati, XX 
asrning oxirgi yillarida moliya bozorlarining jadal rivojlanishida namoyon bo‘ldi.
Moliya bozorlarining (valuta, fond, kredit va boshq.) yangi roli keyingi 
yillarda jahon iqtisodiyoti arxitekturasini keskin o‘zgartirdi. Bir necha o‘n yillar 
ilgari moliya bozorlarining asosiy maqsadi iqtisodiyotning real sektori faoliyatini 
ta ’m inlashdan iborat edi. Hozirgi davrda esa, jahon moliya bozoridagi 
o‘zgarishlar butun dunyo m am lakatlari 26 iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatishning m 
uhim omili sifatida namoyon bo‘lm oqda. Moliyaviy globallashuv jarayoni ayniqsa 
jahon iqtisodiyotining uchta asosiy m arkazlarida kuchaygan bo‘lib, ularga AQSH, 
G ‘arbiy Yevropa va Yaponiya kiradi. Moliyaviy spekulyatsiya operatsiyalari ham 
aynan rnazkur uchta]ik chegaralaridan tashqi dunyoga tarqaladi. Valuta bozorining 
global aylanmasi bir kun davom ida 0,9—1,1 trln AQSH dollariga yetadi. 

---

 
Globallashuv jarayonini rivojlantiruvchi asosiy om illar sifatida 
quyidagilarni ajratib ko'rsatish m um kin:
1.
Ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik omillar: 
— ishlab chiqarish ko‘lam ining keskin kuchayishi; 27 
— ishlab chiqarishning yangi texnologik usullariga
— yuqori, ilmiy sig‘imli texnologiyalarga o‘tish;
— mahsulotlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlari harakatidagi to 
‘siqlarga barham berilishi;
— m ahsulotlar va xizm atlarni tezlik bilan tarqatishni ta’minlovchi 
transport va aloqaning sifatli tizim i yaratiladi;
— ilmiy va intellectual bilim larni alm ashishning samarali tizim i 
vujudga keladi.
2. Tashkiliy omillar: 
— ishlab chiqarish 
— xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishning xalqaro shakli sifatida 
transm illiy korporatsiyalarning yuzaga kelishi;

---

— nohukum at tashkilotlarining ko‘p millatli yoki jahon darajasiga 
chiqishi; 
— ko‘p m illatli kompaniyalar va boshqa tashkilotlarning global 
iqtisodiyotda asosiy rol o‘ynovchi xususiy yoki davlat tashkiloti sifatida 
o‘zgarishi.
2.
Iqtisodiy omillar: 
— kapital bozori, m ahsulotlar va xizm atlar savdosining erkinlashuvi 
ham da jahon savdosini erkinlashtiruvchi va proteksionizm siyosatini 
cheklovchi iqtisodiy erkinlashuvning boshqa shakllarini keng joriy etilishi;
— kapital to‘planishi va m arkazlashuvining kuchayishi, hosila 
moliyaviy instrum entlar bilan bog‘liq operatsiyalarning oshishi, valutaviy 
bitim larni am alga oshirish vaqtining keskin qisqarishi;
— xalqaro moliya tashkilotlari tom onidan makroiqtisodiy siyosatning 
yagona mezonlarini joriy etilishi va boshqa iqtisodiy siyosatga oid 
talablarning birxillashtirilishi;
— standartlashtirish tendensiyasining kuchaytirilishi. Barcha m am 
lakatlar tom onidan texnologiya, ekologiya va moliyaviy tashkilotlar 
faoliyatida, shuningdek, buxgalteriya va statistik hisobotlar tizim ida yagona 
standartlardan foydalanishning keng joriy etilishi. 28 
3.
Axborot omillari: 
— moliyaviy, iqtisodiy, ilm iy-texnik ham da ishlab chiqarishga oid 
m a’lum otlar alm ashinish tizim ining tubdan o‘zgarishi. M a’lum otlarni 
taqdim etish, qabul qilish va qayta ishlashning m utlaqo yangi tizim larining 
yuzaga kelishi va rivojlanishi nouxau va professional xizm atlarni o‘z ichiga 
olgan moliyaviy va m ahsulot bozorlarini birlashtiruvchi global tarm oqni 
yaratishga yordam berdi; — bitta markaz orqali turli m am lakatlarda 
joylashgan ishlab chiqarishlarni boshqarishga im kon beruvchi tizim ning 
shakllanishi; ~ m ahsulotlarni realizatsiya qilishning yangi shakllari vujudga 
kelishi. Yuqoridagi qayd etilgan om illar ta ’siri natijasida globallashuv 
jarayoni kuchaygan holda jahon iqtisodiyotining barcha soha va bo‘g‘inlarini 
egallab boradi. 
Jahon iqtisodiyotida zam onaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo 
sanoati rivojlangan m am lakatlar m avqeini m ustahkam - lab, ularga 
qo‘shim cha afzalliklar beradi. X alqaro m ehnat taqsim oti doirasida 
globallashuv jarayonining kengayishi iqtisodiy past rivojlangan m avqeini 
salbiy o ‘zgarishiga sabab b o ‘lib, u larni globallashuv jarayonini 
subyektlariga em as, balki obyektlariga aylantirishi rnum kin. D em ak, 
globallashuv ja ra yonining aiohida m am lakatlar iqtisodiyotiga ijobiy ta 
’sirining darajasi ushbu m am lakatlarm ng jahon iqtisodiyotida tutgan o 
‘rniga bog‘liqdir.

---

Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi ko‘rsatkichlar 
yordamida ifodalash m um kin:
— xalqaro tovarlar va xizm atlar ishlab chiqarish hajmi ham da uning 
o‘sish sur’atlari; 
— to ‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi va dinam ikasi; 
— kapitalning xalqaro markazlashuvi hajmi va dinam ikasi;
— yirik, murakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy 
moliyalashtirish) hajmi va dinam ikasini m azkur loyihalarning umum iy 
ko‘rsatkichiga (ham ichki, ham tashqi) nisbati;
— tovar va xizm atlarning xalqaro savdosi hajmi va dinam ikasini 
yalpi milliy mahsulotga nisbati;
— patentlar, litsenziyalar, nou-xau bilan bog‘liq xalqaro operatsiyalar 
miqyosi; 
— bank va boshqa kredit m uassasalarining xalqaro operatsiyalar 
hajmi va dinam ikasini ulam ing umum iy faoliyati hajmi va dinam ikasi 
hajmiga nisbati;
— xalqaro fond bozorlari hajmi va dinamikasi; 
— valuta bozorlari hajmi va dinam ikasi.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion 
birlashm alarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya 
munosabatlaridagi to‘siqlarni bartaraf etgan holda erkin savdo hududlarini 
tashkil etish asosida yuzaga keladi. Globallashuv jarayonlari davlatlararo 
xo‘jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi 
o‘zaro kelishuvlarni qam rab oladi. Bundan tashqari globallashuv jarayoni 
dunyoning yirik m intaqalarida xo‘jalik yuritishning bozor tizim ini maqsadli 
shakllantirishga qaratilgan davlatlararo muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni 
qam rab oladi. M ikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar 
faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. 
Ko‘pgina yirik transm illiy korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va 
shu jihatdan transm illiy korporatsiyalar globallashuv jarayonining subyekti 
bo‘lib, uni harakatga keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi. Globallashuv 
jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish m um kin:
— globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi.

---

Bozorlarning kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi 
nafaqat m illiy darajada balki, jahon m iqyo30 sida ishlab chiqarishning 
o‘sishini rag‘batlantiruvchi xalqaro m ehnat taqsim otining chuqurlashuviga 
ham da ixtisoslashishiga olib keladi;
— ishlab chiqarish tarm oqlarida tejam korlikning ortishi. Bu holat, 
narxlarning pasayishi va xarajatlarning qisqarishiga, pirovardida barqaror 
iqtisodiy o‘sishga olib kelishi m um kin;
— globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri— erkin savdodan 
keladigan yutuq barcha m am lakatlarni qanoatlantiradi; 
— xorijiy davlatlarning ilg‘or ilm iy-texnik, texnologik yangiliklarini 
amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi; — 
globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki 
raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo‘shiladi va natijada 
narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli m ahsulotlarni tanlash im koniyatini 
beradi; — globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg‘or ilmiytexnik, 
texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni amaliyotga 
tatbiq etish im koniyatini beradi. B undajahon miqyosidagi innovatsiyalarni 
amaliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga im kon yaratiladi.
Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi m 
uam m olar sifatida quyidagilarni qayd etish m um kin:
— globallashuv afzaliiklarining milliy iqtisodiyotlar alohida tarm 
oqlari o‘rtasida bir xil taqsim lanm asligi; 
— milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi; 
— ayrim m am lakatlarda milliy iqtisodiyotni nazorat qilish ja rayoni 
mustaqil hukum atdan boshqalarga, jum ladan kuchliroq davlatlarga yoki 
transm illiy korporatsiyalar ixtiyoriga ortishi; 
— jahon m iqyosida milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘liqligi 
tufayli global beqarorlikning yoki m intaqaviy darajada moliyaviv sohadagi 
beqarorlikning yuzaga kelishi.
Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg‘unliklar yoki 
inqirozlarning m intaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib 
kelishi; — globaJlashuv miJliy va ja hon iqtisodiy rivojlanishining 
beqarorligi va notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo‘jalik m ajm 
ualarining global bozor sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan 
eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish bo‘g‘inlariga bo‘linishi bilan 
bog‘liq; 

---

— globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish 
rolini sezilarli darajada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy 
aloqalarga ta ’sir ko‘rsatishining an’anaviy dastaklarini o‘zgartirib yuboradi;
— globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi om 
illarning ommaviy tarqalishiga olib keladi. TM K larning global jahon 
bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda olishga intilishi 
borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-m uhitni ifloslantiruvchi ishiab 
chiqarish yoki sog‘liq uchun zararli transgen m ahsulotlarni yaratish kabi 
jam iyat uchun zararli faoliyat bilan shug‘ullanishlariga olib keladi.
Globallashuv jarayoni m am lakatlar uchun yuqorida qayd 
etilganlardan tashqari yana ko‘plab m uam m olarni yuzaga keltirishi mum 
kin. Jumladan: 
— rivojlanayotgan m am lakatlarda texnologik jarayon ortda 
qolishining kuchayishi; 
— ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, 
marginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o‘sishdan qolib 
ketishning kuchayishi); 
— aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi; 
— moliyaviy barqarorlik darajasi past bo‘lgan m am lakatlar 
o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchayishi;
— TM K lar tom onidan m am lakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni 
yuritishga to‘sqinlik qilinishi; 
— kelajakdagi taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi tashqi qarz 
darajasining o‘sishi va boshqalar. Yuqoridagi m a’lum otlar asosida ta 
’kidlash m um kinki, globallashuv bu obyektiv, m urakkab va ziddiyatli 
jarayon bo‘lib, uning asosini jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv, 
transm illiylashuv va baynalm inallashuv jarayonlari tashkil etadi. 

---