Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 194

(saray adamları, bac-xərac gətirən başqa xalqların nümayəndələri) 

təsvir olunmuşdu. Persepolda yeni il bayram şənlikləri 

keçirilərmiş. Ehtimala görə, yeni il bayramı martın 22-də 

başlarmış. 

Haxamaniş  şahları Suz şəhərində geniş tikinti işləri 

aparırdılar. Suz şəhərində saray tikintisi barədə I Daranın kitabəsi 

məlumat verir: "Bu sarayı  mən Suzda tikdirdim. Onun bəzəkləri 

uzaqlardan gətirilmişdir. Torpaq çox dərin, ta ki qayanın özülünə 

çatınca qazıldı. Sidr Livan dağlarından gətirildi. Assur xalqı onu 

Babilə gətirdi. Karilər və İoniyalılar onu Suza çatdırdılar. (Hind) 

palıd ağacı  Qəndəhər və Kirmandan gətirildi. Burada işlədilən 

qızıl Sard və Baktriyadan gətirildi. Əlvan daşlar, lacivərd və əqiq 

ki, burada istifadə olunurdu, Soqddan gətirilmişdi. Burada 

işlədilən tünd göy əlvan daş (firuzə) Xarəzmdən gətirilmişdi. 

Burada istifadə olunan gümüş və tunc (yaxud qara ağac) Misirdən 

gətirilirdi. Divar bəzəkləri  İoniyadan gətirilmişdi. Burada 

işlədilmiş fil sümüyü Efiopiya (Kuş), Hindistan və Araxoziyadan 

gətirilirdi. Burada işlədilən daş sütunlar Elamın Abiraduş 

kəndindən gətirilmişdi. Daşyonanlar ioniyalı  və lidiyalılardı. 

Qızılla işləyən zərgərlər midiyalı  və misirlilərdi. Ağaca naxış 

vuran adamlar midiyalı  və misirlilərdi. Kərpic tökən adamlar 

babillilərdi". I Dara böyük bir təmtəraqla Suz şəhərində saray 

dəsti inşa etdirdi. Burada 100-dən çox otaq tikilmişdi, 12 ölkədən 

material gətirilmişdi. Saraya ağ, qırmızı, qara və Sarı  mərmər 

döşənmişdi. Ziyafət otağının tavanı 20 m-lik sütunlara dirənirdi, 

sütunların yuxarı hissəsi öküz başı rəsmi ilə bəzənmişdi. Ruradan 

tapılmış kitabədə deyilirdi: "Bax, bu ölkələrdən saray üçün bəzək 

gətirmişdilər. - Pars, Elam, Midiya, Babil, Assuriya, Ərəbistan, 

Misir, dənizarxası ölkələr, Lidiya, İoniya, Urartu, Kappadokiya, 

Parfiya, Drangiana, Areya, Xarəzm, Baktriya, Soqdiana, 

Qandhara, Skitiya, Sattagidiya, Araxosiya...". Nəqşi-Rüstəmdə 

(Persepol yaxınlığında) Haxamaniş dini abidələr dəsti 

yaradılmışdı. Burada I Daradan başlayaraq dörd Haxamaniş 

şahının qaya oyuqlarında məqbərələri inşa edilmişdi. 

Haxamanişlər dövründə mixi işarələr  əsasında qədim fars yazı 

növü icad edilmişdi. Bu yazı "hecalı əlifbadan" ibarət idi. Qədim 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 195

fars mixi yazısının yaradılmasını I Daranın adına çıxırlar. Bəzi 

mülahizələrə görə, bu yazı növü əvvəllər də işlədilirdi, guya onu 

midiyalılar Urartu mixi işarələrinin təsiri altında icad etmişdilər, 

sonra haxamanişlər bu yazı növünü midiyalılardan 

mənimsəmişdilər. Lakin bu mülahizəni təsdiq edə biləcək Midiya 

mixi yazısı nümunəsi tapılmayıb. Ehtimal edirlər ki, midiyalılar 

akkad, yaxud arami yazı növündən istifadə edirdilər. 

Herodotun məlumatına görə, midiyalı Harpaq II Kuruşa 

məktub yazmışdı, Kuruş özü Astiaqın adından məktub tərtib 

etmişdi. Bəziləri bu məktubların Midiya mixi yazısı ilə  tərtib 

olunduğunu söyləyirlər. Lakin bu məktubların Elam mixi yazı 

növü ilə tərtib olunması fikri həqiqətə daha uyğundur. 

Hələ qədim fars yazı növü icad olunmazdan əvvəl I Daranın 

göstərişləri Elam, akkad və arami işarələri ilə yazılırdı. Bisütun 

yazısında I Dara deyir: "Mən  əvvəl işlədilməyən kitabə növü 

yaratdım. (Bu) ari dilində gil və gön üzərindədir". Beləliklə, o, ilk 

dəfə ari dili mətnlərini yazıya köçürtdürdü. Belə hesab edirlər ki, 

ari dili anlayışı  qədim fars və Midiya dillərini nəzərdə tuturmuş. 

Lakin bu belə deyil. Bəzi mülahizələrə görə, fars dili Midiyada da 

işlənirdi. Qədim fars mətnlərindəki bəzi fonetik fərqlər Midiya 

dilinə aid edilir, halbuki onlar əslində fars dilinin dialekt 

formalarıdır.  Əksinə, belə  də  fərz edirdilər ki, Bisütun yazısının 

qədim fars nüsxəsi əslində, guya Midiya dilində tərtib olunmuşdu. 

Demək olar ki, Bisütun kitabəsinin Elam və Akkad nüsxələri 

qayaya əvvəlcə həkk olunmuş, sonra isə qədim fars yazı növü ilə 

tərtib edilmiş mətnlər Bisütun qayasına köçürülmüşdü. 

Haxamaniş kitabələri qədim fars, Elam və akkad dillərində 

müxtəlif mixi yazı növü ilə  tərtib olunmuşdu. Eyni zamanda, 

arami dili və əlifbasından istifadə edirdilər. 

Qədim  İran  əhalisi təqvim sistemi yaratmışdı.  Ən qədim 

təqvim elamlılara mənsub idi. Onlar ilk əvvəl Akkad təqvim 

sistemindən istifadə edirdilər. Ayların Elam dilindəki  əvəzi 

qaynaqlarda əks olunmayıb. E.ə. I minilliyə aid qaynaqlarda Elam 

aylarının adı  çəkilmişdir, lakin burada qədim fars dilinin təsiri 

özünü göstərirdi. Elam təqvimi qəməri təqvim  əsasında 

yaranmışdı. Elam dili və  mədəniyyəti Haxamaniş dövlətinin 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 196

tərkibində müəyyən  əhəmiyyətli mövqeyə malik idi. Sənədlər 

elam dilində  tərtib olunurdu. Suz mərkəz  şəhərlərindən birinə 

çevrilmişdi. Burada Haxamaniş  şahlarının xəzinəsi saxlanılırdı. 

Suz canişini eyni zamanda xəzinədar (elam dilində kabnişkir) idi. 

Haxamaniş dövləti dağıldıqdan sonra Elimaida da (keçmiş Elam) 

Kabnişkirlər (xəzinədarlar) sülaləsi hakimiyyətə  gəlmişdi. 

Kabnişkiri sülaləsi hökmdarları pul kəsirdilər və  hətta parflara 

tabe deyildilər. Eramızın II əsrində bu son Elam sülaləsinin də 

hakimiyyətinə son qoyuldu. 

Elam mədəniyyətinin izləri e.ə. VI minilliyə aid arxeoloji 

laylardan üzə  çıxarılmışdı. Sonrakı minilliklərdə Elam 

mədəniyyətinin təsiri geniş yayılmışdı. Bu təsiri nəinki  İran 

yaylasında və  İkiçayarasında, həm də  Cənubi Qafqazda və  hətta 

Hindistanda müşahidə etmək mümkündür. Sinfi cəmiyyətə keçid 

zamanı Elamda piktorafik (şəkli) yazı sistemi icad edilmişdi. Buna 

oxşar işarələr Hindistanda da tapılmışdı. Bu işarələrin sayı 

təxminən 500-ə çatırdı. Piktoqrafik yazı sisteminin inkişafı Elam 

xətti yazı formasının meydana gəlməsinə  səbəb olmuşdu. Xətti 

yazı piktoqrafik işarələrin sxematik (cizgi) görkəmini əks etdirir. 

Xətti yazı 80 və ola bilsin ki, daha çox işarəyə malik imiş. E.ə. III 

minilliyin ikinci yarısında elamlar Şumer-Akkad mixi yazı 

sistemini mənimsəmişdilər. Mixi yazı  işarələri elam dilinin 

xüsusiyyətinə tam da olmasa uyğunlaşdırılmışdı. Mixi yazı elam 

dilinin fonetikasını, səs xüsusiyyətlərini aydın verə bilmirdi. Mixi 

işarələri ilə  tərtib olunmuş ilk elamdilli yazı "Naram-Suen ilə 

müqavilənin" mətnindən ibarətdir. Elam mixi işarələrinin sayı 

200-ə çatırdı. Bunlardan 174-ü hecalı  işarələrdən, 25-i isə söz 

bildirən işarələrindən (loqoram) ibarət olmuşdu. Son Elam 

dövründə mixi işarələrin sayı azaldılmış, yazı sadələşdirilmiş  və 

123 mixi işarə saxlanılmışdı. Elamlılar öz kitabə  və  təsərrüfat 

sənədlərini nəinki elam dilində, həm də akkad dilində  tərtib 

edirdilər. Mixi yazının işlədilməsi baxımından Elam İkiçayarası 

mədəniyyəti dairəsinə daxil idi. 

Elam mədəniyyətini yaradan əhalinin etnik tərkibi tam 

məlum deyil. Əhalinin əsas hissəsini elamlılar təşkil edirdi. Lakin 

bu ərazi təmiz elamdilli əhalidən ibarət olmamışdı. Erkən dövrdə 

---