Ўзр ав томонидан 29

4-jadval 
Urgut tuman byudjeti daromadlarida egri soliqlar 
bo’yicha tushum dinamikasi (foizda)
12
 
Ko’rsatkichlar 
2010 yil
2011 yil
2012 yil
Egri soliqlar 
100 
100 
100 
Qo’shilgan qiymat solig’i 
59.1 
67.3 
66.5 
Aktsiz solig’i 
36.4 
29.2 
29.1 
Transport 
vositalariga 
benzin, 
dizel 
yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun 
olinadigan soliq 
4.5 
3.5 
4.4 
 
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, keyingi yillarda Urgut tuman 
byudjetiga kelib tushayotgan egri soliqlar salmog’i nobarqarorlik xarakteriga 
ega. Tuman byudjeti daromadlari tarkibida eng yuqori salmoq qo’shilgan qiymat 
solig’iga tegishli bo’lib uning salmog’i 2010 yilda 59.1 foizni, 2011 yilda 67.3 
foizni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda 66.5 foiz bo’lgan. 
Qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash mexanizmi ichki va ayniqsa tashqi 
soliqqa tortishda – mo’ljallangan joyiga qarab xalqaro standartlarga 
muvofiqlashtirildi. QQS bo’yicha yagona stavkaning qabul qilinishi hisob va 
hisob-kitob jarayonlarini ancha soddalashtirdi. Bundan tashqari, hisobvaraq 
fakturalar tizimining joriy etilishi soliq hisobi va hisoblab chiqarilishi ustidan 
12
Urgut tuman DSI hisobot ma’lumotlaridan olindi. 

---

21 
nazoratga avtomatik tus berdi. Biroq bunda asosiy muammo - QQS to’lashdan 
ozod qilish muammosi hal etilmay qolmoqda. Bundan soliqqa tortishning asosiy 
tamoyillaridan biri – adolatlilik tamoyili buzilmoqda, chunki ushbu soliqni 
to’lamaydiganlardan mahsulot sotib oluvchi, mazkur soliq to’lovchilarining 
soliq yuki ortmoqda.
Shu tariqa QQSni birxillashtirish va soddalashtirish masalasida kelgusida 
unga doir barcha imtiyoz va istisnolarni bekor qilish asosiy yo’nalish tusiga ega 
bo’ladi. Mazkur soliq davlatga juda qulay va “arzon” tushadi. Chunki korxona 
va tashkilotlar foyda olishi yoki olmasligidan qat’iy nazar tovarlar sotilishi bilan 
byudjetga kelib tushadi, ya’ni byudjet daromadlarining uzluksizligini 
ta’minlaydi. 1998 yildan boshlab mahsulot (ish, xizmatlar) jo’natilishi 
tovarlarning realizatsiya qilingan deb hisoblanadi. Hozirgi bozor 
munosabatlariga o’tish davrida korxonalar va aholi daromadlarining juda past 
darajada bo’lishi natijasida, davlat ko’proq egri soliqlarni oshirishga majbur 
bo’lmoqda. Lekin davlat o’z xarajatlarini qoplash uchun yuqori darajaga 
ko’tarishi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin
13
. Uning ma’lum darajada 
iqtisodiy asoslangan, korxonalar moliyaviy holatini va aholi turmushi moddiy 
darajasini normal xolatda ta’minlaydigan chegarasi bo’lishi lozim. Jismoniy 
shaxslar daromad solig’i undirilishda (to’g’ri soliq) soliq to’lovchining daromadi 
darajasi, to’lov qobiliyati va boshqa e’tiborga olinadi. Qo’shilgan qiymat 
solig’ida esa bunday xolatlar e’tiborga olinmaydi. Tovarlarni ehtiyojini 
qondirish uchun sotib olgan aholi bu soliqni to’layveradi. 
13
Toshmatov Sh. Qo’shilgan qiymat solig’i. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2004. 28-bet. 

---

22