süqutundan sonra Rusiya təbəəliyini qəbul etməyə məcbur oldu. O, hər il Rusiyaya
1000 çervon, yəni 3 min manat bac verməyi öhdəsinə götürdü.
§ 2. BĠRĠNCĠ RUSĠYA – ĠRAN MÜHARĠBƏSĠ
Gürcüstanın, Şimali Azərbaycanın bir hissəsinin bir hissəsinin Rusiya
tərəfindən işğalı İran və Türkiyənin, habelə onların arxasında duran İngiltərə və
Fransanın narahatlığına səbəb oldu. XIX əsrin birinci yarısında yaşamış
Azərbaycan tarixçisi A.Bakıxanovun yazdığına görə, ―İran rusların sürətli
müvəffəqiyyətlərə dəhşətlə baxırdı. İran şahı 70 minlik qoşununu Zaqafqaziya
sərhədlərində cəmləşdirdi‖ [8].
Şah sarayı Rusiya ilə müharibəyə hələ 1801-ci ilin yazından – İngiltərə ilə
müqavilə bağladıqdan sonra hazırlaşırdı. Elə həmin ilin sentyabrında Ənzəlidə
sahil istehkamları quruldu.
Fətəli şah Zaqafqaziyanı tutmağa hazırlaşaraq, əvvəlcə Gürcüstan və
Gəncə ilə həmsərhəd olan bütün xanlıqların ərazilərini ələ keçirmək niyyətində idi.
O, bu məqsədlə 1802-ci ilin iyulunda 20 minlik qoşunu sərhədə göndərməyi qərara
aldı. Fətəli şah Avropa kralları və imperatorlarına məktubla müraciət edərək
kömək almağa çalışdı.
Lakin İranın daxilində baş vermiş çaznaşmalar və İngiltərə tərəfindən real
köməyin olmaması davakar əhvali-ruhiyyəli şah sarayına soyuducu təsir göstərirdi.
İngiltərə isə I Pavelin öldürülməsindən və xüsusən də Fransa qoşunlarının Suriya
və Misirdən getməsindən belə qənaətə gəldi ki, Hindistana yürüş planı Napoleonun
Şərq siyasətinin gündəliyindən çıxarılmışdır və şaha köməyə ehtiyac qalmayıb.
Ona görə də İngiltərə vəd verməkdən uzağa getmirdi. Bununla belə o, İranı Rusiya
ilə müharibəyə qızı.dırırdı.
İran sarayı Rusiya ilə müharibəyə hazırlaşaraq Gürcüstanı Rusiyaya qarşı
birgə çıxışa cəlb etmək məqsədilə öz nümayəndələrini buraya göndərdi.
Zaqafqaziyanın hər yerinə şahın Gəncə və Gürcüstan üzərinə yerimək niyyətindən
xəbər verən, xanlardan itaət və kömək göstərilməsini tələb edən fərman göndərildi.
O yazırdı ki, taxt-tac varisi Abbas Mirzənin 50 minlik ordusu Rusiyaya
birləşdirilmiş vilayətləri qoparıb almaq üçün Zaqafqaziyaya yeridiləcəkdir.
Kızılyaradək bütün ölkələri ―kafir ruslardan‖ təmizləyəcəyinə lovğalıqla bəyan
etmiş şahın özü də başlıca qüvvələrlə birlikdə Abbas Mirzənin qoşunlarının ardınca
hərəkət etməyə hazırlaşırdı.
1804-cü ilin mayında Fətəli şah başda olmaqla İranın yuxarı feodal
təbəqələri rus qoşunlarının Zaqafqaziyadan çıxarılmasını tələb etdi. Tələb rədd
olundu və 1804-cü il iyulun 10-da Rusiya ilə İran arasında diplomatik əlaqələr
kəsildi, 10 il davam etmiş Rusiya-İran müharibəsi başlandı.
Azərbaycanın yerli əhalisinin Rusiya-İran müharibəsinə münasibəti eyni
cür deyildi. Azərbaycanın bəzi feodal hakimləri, habelə feodalların da bir hissəsi
öz hakimiyyətlərini itirməkdən qorxaraq, müharibəyə öz xilaskarı kimi baxır və
şah İranın qalib gələcəyi təqdirdə öz hakimiyyətlərini saxlayacaqlarını düşünərək,
ona kömək etməyə hazır idilər və imkan daxilində kömək göstərirdilər Həm
daxildən, həm də xaricdən törədilən sonsuz müharibələrdən xilas yolu axtaran və
bunu Rusiyanın sayəsində əldə edə biləcəyini zənn edən əhalinin bir hissəsi isə rus
qoşunlarına kömək göstərmək istəyirdi. Ümumiyyətlə isə əhali nə İranın, nə də
Rusiyanın istilasına məruz qalmaq istəmir, öz xanlarına müraciət edərək,
istilaçılara qarşı mübarizədə onlara hər cür kömək göstərməyi vəd edirdilər.
Müharibənin
başlanğıcında
Zaqafqaziyadakı
rus
qoşunlarının
komandanlığı müharibə aparmağın hücum planını seçdi. İlk döyüş 1804-cü il
iyulun 2-də İrəvan xanlığının ərazisində, Eçmiədzin divarları yanında baş verdi. 12
topu olan 3600 nəfərlik piyada, süvari eskadronu və 2 kazak yüzlüyündən ibarət
rus qoşunu 20 minlik İran qoşunu ilə qarşılaşdı. Rus qoşunları gürcü süvari
dəstələrinin köməyi ilə üstünlük qazandılar.
İkinci döyüş İrəvan yaxınlığında, Qəmərli kəndinin yanında baş verdi,
1804-cü il iyulun 29-dan 30-na keçən gecə rus qoşun dəstəsi ilə İran qoşunlarının
böyük birləşməsi arasında qanlı döyüş oldu. Rus qoşunları tutduqları mövqeləri
qoruyub saxlaya bildilər. Lakin azuqənin çatışmazlığı, qoşunların azlığı, habelə
İran qoşunlarının kiçik rus dəstəsi yerləşmiş Gəncəyə tərəf irəliləməsi üzündən
sentyabrın 4-də rus qoşunları İrəvandan geri çəkildi.
Gəncənin
alınması, rus qoşunlarının sonrakı müvəffəqiyyətləri
Azərbaycan xanlıqlarının istilasının sürətlənməsində mühüm rol oynadı. General
Sisianov hələ 1804-cü ilin əvvəlində mayor Lisaneviçi Qarabağa İbrahimxəlil
xanın yanına göndərərək ondan ―Rusiya təbəəliyinə‖ keçməyi tələb etdi.
İbrahimxəlil xan İran qoşunlarının hücumunun qarşısını almaq üçün Sisianovdan
hərbi kömək xahiş edib, ―Rusiyaya kömək göstərmək və ona sadiq qalmaq‖ vədi
verdi. Qarabağ xanının Rusiya ilə yaxınlaşmasından həyəcana düşmüş İran sarayı
İbrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət xanı 500 nəfərlik dəstə ilə Qarabağa göndərdi.
Lakin İbrahimxəlil xan onu düşməncəsinə qarşıladı və onun dəstəsini Dizax
yaxınlığında əzdi.
Qarabağ xanının bu qələbəsindən sonra Sisianov onun xahişinə görə
Qarabağa mayor Lisaneviç başda olmaqla dəstə göndərdi. Eyni zamanda o. Rusiya
təbəəliyini qəbul etmək barədə cavabı sürətləndirməyi tələb etdi. İbrahimxəlil xan
xanlığını qoruyub saxlamaq məqsədilə Sisianovla görüşməyə razılıq verdi. General
Sisianov Gəncə yaxınlığındakı Kürək çayının sahilinə gəldi və düşərgə saldı.
İbrahimxəlil xan da buraya gəldi və 1805-ci il mayın 14-də Sisianovla görüşdü.
Görüşdə müqavilə imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən xan. Onun varisləri və
xanlığın bütün əhalisi Rusiya təbəəliyinə qəbul olunur və onların üzərinə rus çarına
sadiq qalmaq təhəddüdü qoyulurdu. Çar isə, öz növbəsində, bu xan sülaləsinin