Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
və i.a.) istisna təşkil edirdi. Ticarət siyasəti də bunlara müvafiq surətdə - yenidən nəzərdən keçirildi. Belə ki, maliyyə nazirinin fikrincə, Leyptsiq tranzitinin əlverişliyini qoruyub saxlamaqla öz tranzitimizin və fabriklərimizin müdafiə olunması bir yerə sığışdırıla bilməzdi‖ [6]. Maliyyə idarəsinin Rusiya pambıq-parça sənayesinin inkişaf
perspektivləri və bununla əlaqədar olaraq onun məhsullarının Avropa bazarında faydalı satışının təmin oluna bilməyəcəyini nəzərə alan platforması bir növ ikili məqsəd daşıyırdı: Zaqafqaziyanı Rusiya sənayesinin daxili bazarına çevirmək və Öz Asiyada rus ticarətini inkişaf etdirmək. Bu isə Rusiya ilə Avropa arasındakı ―bütün Asiya bazarlarında‖ rus manufaktura məmulatlarına verilmiş üstünlük kimi qiymətləndirilirdi [7]. Buna görə də 1831-ci ilin iyununda Zaqafqaziya Avropa malları üçün bağlanıldı. 1831-ci ilin qadağan tarifi Rusiya sənayesini (başlıca olaraq toxuculuq sənayesini) beynəlxalq rəqabətdən qoruyaraq, onu başqa bölgələrdən idxal üçün əslində bağlı olan xüsusi satış bazarı ilə təmin edirdi. Çar hökuməti öz iqtisadi siyasətini həyata keçirməklə ilk növbədə Azərbaycanın təbii zənginliklərinə maraq göstərirdi. O, faydalı qazıntılarla zəngin olan rayonların öyrənilməsi üçün mütəxəsəsislər göndərirdi. Bir çox mütəxəssislər Qərbi Azərbaycanın çay yataqlarında qızılın olub-olmadığını öyrənməklə məşğul olurdular. Dağ-mədən mütəxəssiləri, Rusiya Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü qraf A.A.Musin-Puşkin, dağ-mədən mühəndisləri Eyxfeld, Korniksi, Voskoboynikov və b. XIX əsrin birinci yarısı ərzində Ağstafa çayından sağ tərəfdə, Porxalı kəndinin yaxınlığında yerləşən Qazax yatağını, Gürcüstan sərhədlərindən Gəncəyədək, Gəncəçay da daxil olmaqla, Kiçik Qafqazın şimal ətəkləri boyunca axan bütün çayları tədqiq edirdilər. 40-cı illərdən etibarən onlar artıq öz tədqiqatlarını qızıl yataqlarının olması baxımından daha çox ümid verən Tərtər çayı da daxil olmaqla Qarabağadək genişləndirdilər [8]. Lakin qızıl yataqlarının baha başa gələn axtarışları o dövrdə gözlənilən nəticəni vermədi və onların tədqiqatı dayandırıldı. Car-Balakən dairəsində qalay yataqlarının kəşfiyyatı aparıldı, burada, dağların birində qalay filizi tapıldı. 1824-cü ildə Qazax distansiyasındakı Qarabayat dağında, Şuşa şəhərinin ətrafında da kükürd kolçedanı aşkara çıxarıldı. Çar hökuməti Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafının bu sahəsinin yüksəlişi üçün bir sıra tədbirlər gördü. General Yermolov hələ 1825-ci ildə Şamaxıdakı tut bağlarının genişləndirilməsi barədə sərəncam vermişdi. 1829-cu ildə isə o öz məktubunda maliyə nazirinə yazırdı ki, ―mən öz tərəfimdən ən yaxşı ipəyin istehsal olunduğu Şirvan əyalətini himayə edirəm, mənim sərəncamım üzrə hər ilm 1000000 və daha çox tut ağacı əkilir‖ [9]. Bu məktub hökumətin Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafında, Rusiyanın ipək sənayesi üçün xammal bazasının yaradılmasında nə qədər maraqlı olduğunu sübut edir. Peterburqda çıxan ―Kommerçeskaya qazeta‖ yazırdı: ―Şəki əyaləti başqa əyalətlərə nisbətən daha çox miqdarda və daha yaxşı keyfiyyətli ipək istehsal edir. 1827-ci ildə bu əyalətdən satış üçün 8200 pud ipək aparılmışdır‖ [10]. 30-50-ci illərdə Rusiya ipək sənayesinin təlabatı daha da artdı, bu da toxuculuq sənayesini xammalla təmin etmək üçün hökumət tərəfindən bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsinə gətirib çıxardı. 1836-cı il üçün Peterburqda ―Zaqafqaziya diyarında ipəkçiliyin inkişaf və ticarəti həvəsləndirmək və yaxşılaşdırmaq üçün‖ kompaniya təşkil edirdi. Kompaniyaya qraf A.X.Benkendorf , knyaz Dolqorukov və b. kimi ali dövlət məmurları başçılıq edirdilər. Bu faktın özü ucqarların, o cümlədən də Azərbaycanın ipək sərvətlərinin ―mənimsənilməsinə‖ hökumətin necə böyük di9qqət yetirdiyini aydın göstərir. Xəzinənin Şəki əyalətindəki bütün tut bağları pulsuz olaraq beşillik müddətinə kompaniyaya verildi. Bu bağlara təhkim edilmiş, kompaniya tərəfindən amansız istismara məruz qalan rəncbərlərdə onun sərəncamına verildi. Kompaniya yerli sakinlərdən barama və xam ipəyi maliyyə nazirliyi tərəfindən qoyulmuş qiymətlər üzrə almaq hüququna malik idi. Azərbaycan Rusiya ipək sənayesinin ən mühüm xammal bazasına çevrildi. 1838-ci ildə Moskva və onun ətrafındakı emal olunmuş 33180 pud xam ipəyin 5/8 hissəsi Zaqafqaziya, başlıca olaraq Azərbaycan ipəyinin və ancaq 3/8 hissəsi xaricdən gətirilmiş xammalın payına düşürdü [11]. 30-cu və xüsusən də 40-cı illərdə Azərbaycan kənd təsərrüfatında indiqo, yeni tütün, pambıq və düyü növləri kimi bitkilərin əkilməsi, zəfəranın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və s. üçün cəhdlər göstərilirdi. 1833-cü ildə ―Zaqafqaziyada kənd təsərrüfatı, manufaktura sənayesi və ticarəti həvəsləndirməyə cəmiyyəti‖nin layihəsitəsdiq təsdiq edildi. Ticarət sahəsinin xüsusən çoxlu cəmiyyətlər yaradıldı. 1838-ci ildə 10 il ərzində rus malları ticarəti ilə məşğul olan ―Zaqafqaziya ticarət işi‖ adlı cəmiyyət fəaliyyətə başladı. Bu cəmiyyət ―Zaqafqaziya ticarət kompaniyası‖nın yenidən işlənmiş layihəsi əsasında yaradılmışdı. Müəssisələrin təsisçisi və direktoru olan A.D.Zavileyski A.S.Qriboyedovun ölümündən sonra fabrik və zavodlar yaratmaq ideyasından tamamilə əl çəkməli oldu. Meydana çıxmış ticarət firmaları və cəmiyyətlərinin əksəriyyətinin ömrü uzun olmadı. XIX yüzilliyin birinci yarısı ərzində Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsi yolunda ancaq ilk addımlar atılırdı. Bu istiqamətdəki cəhdlərin məhdud, çox vaxt isə yarımçıq xarakteri də Rusiyada dağılmaqda olan feodal- təhkimçilik quruluşu şəraitində inkişaf edən Rusiya sənaye kapitalizminin bünövrəsinin zəifliyi və məhdudluğu ilə izah olunurdu. Çar hökumətinin məqsəd və vəzifələri Azərbaycanı müstəmləkəyə, xammal bazasına çevirməyə yönəlsə də, bu şəraitdə Azərbaycan iqtisadiyyatının ipəkçilik və balıqçılıq təsərrüfatı kimi mühüm sahələrinə rus kapitalınıı soxulması, Azərbaycanın yeraltı sərvətlərinin aşkara çıxarılması sahəsində görülən tədbirlər,
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|