• sular (səthi, yeraltı, dəniz, qar suyu, axıntı, atmosfer
yağıntıları);
• torpaqlar (çirklənmə aspektində);
• biota (müxtəlif dərəcəli biosistemlərin kimyəvi və
radioaktiv çirklənməsi) (şək. 3, 4).
Nəzarət edilən parametrin təyin olunma üsuluna görə
EAN-nın növləri alət, alət-laboratoriya, indikator və
hesablanmış olurlar. Çirklənmə səviyyəsinin ölçülməsi və
təhlili arbitraj və ekspress metodlarla yerinə yetirilir. Birincisi
böyük dəqiqliklə uzun zaman müddəti üçün yerinə yetirilir.
Ekspress-analiz
təbii
mühitin
vəziyyətinin
gündəlik
qiymətləndirilməsi və çirklənmə mənbələrinin operativ nəzarəti
üçün həyata keçirilir.
EAN sistemində stasionar nəzarət məntəqələri, səyyar
laboratoriyalar, nəzarətin avtomatlaşdırılmış sistemləri və
qurğuları, analitik laboratoriyalar (mərkəzlər) fəaliyyət göstərir.
Belə ki, sənaye şəhərlərində atmosfer havasının çirklənməsinin
nəzarəti üçün müşahidə məntəqəsinin üç növü nəzərdə tutulur:
stasionar, marşrut və səyyar (məşəlaltı). Stasionar məntəqə
fasiləsiz surətdə çirkləndirici maddələrin konsentrasiyasının
qeyd edilməsi və hava nümunələrinin müntəzəm surətdə
götürülməsi və sonrakı təhlili üçün nəzərdə tutulmuşdur
(ПОСТ-1, ПОСТ-2 tipli pavilyonlar). Marşrut məntəqəsi
müəyyən edilmiş müşahidələr qrafikinə uyğun olaraq, rayonun
qeyd edilmiş yerlərində hava nümunəsinin götürülməsi üçün
istifadə edilir. Səyyar məntəqə tüstü (qaz) məşəlinin altında
nümunələrin götürülməsi məqsədini daşıyır. Səyyar və
məşəlaltı müşahidələr müvafiq cihazlarla təchiz edilmiş xüsusi
nəqliyyat vasitələri ilə aparılır.
Səth sularının çirklənmə səviyyəsinin müşahidələri su
hövzələrinin və axınlarının suyun keyfiyyətinə nəzarətinin
stasionar
məntəqələrində
və
müvəqqəti
ekspedisiya
məntəqələrində aparılır. Nümunələrin analizi hidrokimyəvi
laboratoriyalarda yerinə yetirilir. Nümunələrin seçilməsi və
analizi arasındakı müddət bəzi hallarda bir neçə sutka təşkil
edir ki, bu da su obyektlərinin analitik nəzarət zəncirinin ən
zəif yeridir. Onun aradan qaldrılmasının yolu nəzarət
obyektlərində avtomatlaşdırılımış nümunə seçiminin tətbiq
edilməsi
və
daha
sonra
kompüterləşdirilmiş
analitik
komplekslər vasitəsilə stasionar laboratoriyalarda suyun
keyfiyyətinin analizindən ibarətdir.
Şək. 1.3. VEMDS-in strukturu və funksiyaları.
4000
müşahidə
məntəqəsi
Ətraf mühitin mühafizəsi
və təbii ehtiyatlar
nazirliyi
Dövlət
hidrometeorologiya
komitəsi
Təbii mühitin çirklənməsinin müşahidəsi və nəzarəti
üzrə ümumdövlət xidməti
Təbii mühitin
vəziyyətinin müşahidəsi
və nəzarəti
at
m
os
fe
r
hidrosfer
quru
əra
zi
n
in
sə
th
s
u
la
rı
d
əni
z
və
oke
anl
arı
n
s
ul
arı
torpa
ql
ar
T
əb
iə
ti
m
ü
ha
fi
zə
t
ədb
irl
ər
ini
n
effe
k
ti
v
li
y
in
in
q
iy
m
ət
lə
ndi
ri
lm
əs
i
T
əb
ii
m
ü
hi
ti
n
ko
m
pon
ent
lə
ri
ni
n
ke
yfi
yy
ət
in
in
d
əy
iş
m
ə
p
roqno
zu
T
əş
ki
la
t
v
ə
m
ü
əs
si
sə
lə
ri
n
t
əbi
i
m
ühi
ti
n
eyfi
y
y
ət
i
ha
q
q
ım
da
op
era
ti
v
v
ə
re
ji
m
infor
m
as
iya
sı
i
lə
t
əm
in
ed
il
m
əs
i
1300
stansiya
1750
müşahidə
məntqəsi
1460
müşahidə
məntəqəsi
BBK, BBS,
risk standartı
Emissiaya
mənbələri
Mənbələrin
keyfiyyətini
dəyişən
tədbirlər
Qərarların
qəbulu
Tullantı,
axmalar
Tullantı və
axmalara
nəzarət
Tullantı və
axmaların
qiymətlən-
rilməsi
Ətraf
mühitin
çirklənməsi
Çirklənmələrə
nəzarət
(monitorinq)
Çirklənmələrin
qiymətləndir
il-
məsi
İqtisadi zərərin
qiymətlən-
dirilməsi
MRT
,
MRA
BBT, BBA,
BBTY
Respiyentlərin
vəziyyətinin
fon normaları
1
2
3
4
5
А
B
C
Ç
Resipiyentlərə
təsir
Çirklənmələrin
nəzarəti
(bioloji
monitorinq)
Resipiyentlərə
təsirin qiymət-
lən
-
dirilməsi
Şək. 1.4. Ətraf mühitin çirklənməsinin nəzarətinin ümumi sxemi. 1-5
təsir və cavab vermə mərhələləri; A- proseslər səviyyəsi; B-nəzarət və
korreksiya səviyyəsi; C- qiymətləndirmə və qərar qəbulu səviyyəsi; Ç-
normativlər səviyyəsi. Praktiki tənzimləmənin səviyyəsi tünd oxlarla
göstərilmişdir.
Şək. 4-də qəbul edilmiş ixtisarlar:
MRT – müvəqqəti razılaşdırılmış tullantı;
MRA – müvəqqəti razılaşdırılmış axıntı;
Dostları ilə paylaş: |