24
Wstęp
księży poetów wzrasta w perspektywie kultury religijnej. Dlatego
ważne jest wskazanie związków poezji z aksjologią, o której pisał
Stefan Sawicki
43
, i znaczenia interpretacji kerygmatycznej jako reflek‑
sji opartej na fundamentach chrześcijańskich — zwłaszcza wtedy,
kiedy za cel stawiam sobie poetycką interpretację elementów teo‑
logii czy, określając cel pracy jeszcze inaczej, pisanie teologii języ‑
kiem poezji. Stąd bliskość mojego stanowiska i poglądów Mariana
Maciejewskiego, który zaproponował nową interpretację literatury
religijnej — w świetle kerygmatu:
Interpretacja kerygmatyczna to nie tylko efektywna metoda usi‑
łująca rozszyfrować tajniki poezji i szerzej: literatury — litera‑
tury zorientowanej na perspektywy Transcendencji, ale pewien
model hermeneutyczny, który oprócz określonego odczytania
tekstu — powiedzmy odczytania „budującego” — zakłada jako
centrum aksjologiczne antropologię chrześcijańską wywodzącą się
z kerygmatu. Stąd wystąpi zawsze ukryte lub wyrażone expres-
sis verbis wartościowanie; wartościowanie nie tylko estetyczne czy
historycznoliterackie, lecz to, które stawia pytania o sens ludzkiej
egzystencji, o najbardziej godziwe życie i cele finalne
44
.
Kerygmatyczna interpretacja literatury zakłada szczególne dys‑
pozycje hermeneutyczne, które wypływają z egzystencjalnego spot‑
kania z Bogiem. Opiera się ona na osobistym doświadczeniu wiary,
weryfikowanym jednak wiarą Kościoła. Ze wzglądu na specyfikę
poezji kapłańskiej nie może w niniejszej pracy zabraknąć właśnie
takiej perspektywy. Pozwala ona bowiem na połączenie myśli teo‑
logicznej i literackiej, a projektowana książka daje wyraz przekona‑
niu o ich komplementarności i jeszcze wyraźniej oświetla tak istotne
w poezji kapłańskiej paradoksy.
*
*
*
Książka
Poezja paradoksów — paradoksy w poezji. Poetycka teolo-
gia Jana Twardowskiego, Janusza Stanisława Pasierba, Wacława Oszajcy
składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej Sprzeczność
43
Zob. S. Sawicki: O sytuacji w metodologii badań literackich. „Ruch Literacki” 1993,
z. 6, s. 698—705, i inne jego artykuły.
44
M. Maciejewski: Kerygmatyczna interpretacja przesłania Pana Cogito. „Poloni‑
styka” 1992, nr 7/8, s. 402. Por. Idem:
„…ażeby ciało powróciło w słowo”. Próba keryg-
matycznej interpretacji literatury. Lublin 1991. W kerygmatycznej interpretacji mieści
się także przywrócenie koncepcji literatury jako sfery wartości oraz zadania autora,
który będąc pisarzem, wartości te przekazuje.
25
Wstęp
— paradoks — aporia. Wokół dylematów terminologicznych przywołuję
uwagi teoretyczne na temat poetyki paradoksu: określam najpierw
źródłosłów tego pojęcia, a następnie funkcjonujące definicje oraz
typologie. Taka synteza stanu badań nad paradoksem wydaje się
konieczna przede wszystkim jako podstawa dalszych analiz, będą‑
cych punktem wyjścia interpretacji tekstów kapłańskich w części
drugiej. Okazuje się również ważna ze względu na brak mono‑
graficznego opracowania paradoksu w polskich badaniach litera‑
turoznawczych, które by zbierało i porządkowało dotychczasowe
ustalenia. Ów brak uwidacznia się szczególnie w kontekście badań
z zakresu innych specjalności humanistycznych — głównie filozofii,
logiki i językoznawstwa. Przegląd różnych stanowisk metodologicz‑
nych pojęcia paradoksu i refleksja nad pokrewnymi mu terminami
pozwalają uświadomić sobie złożoność sieci możliwych odniesień,
dzięki czemu stanowią naturalne przedpole pracy analityczno-
-interpretacyjnej. Usystematyzowana teoretyczna wiedza o para‑
doksie ułatwia interpretatorowi skuteczniejsze pochylenie się nad
„paradoksem w działaniu”, czyli paradoksem realizującym się jako
trop stylistyczny, wyznacznikowy dla poetyki immanentnej w poe‑
zji kapłańskiej. Pozwala również uniknąć niebezpieczeństwa wpad‑
nięcia w pułapkę ogólników i konstatacji zamykających raczej niż
poszerzających hermeneutyczny potencjał paradoksu w kontekście
interpretacji wierszy. Paradoks potraktowany ogólnikowo staje się
przyczyną trudności poznawczych, często niemożliwych do prze‑
zwyciężenia i skutkujących rozmyciem się sprzeczności w pustym,
oderwanym od doświadczenia, dyskursie. Dlatego dopiero w dru‑
giej części książki omawiam funkcjonowanie paradoksu na przykła‑
dach wierszy Twardowskiego, Pasierba i Oszajcy, które łączy oma‑
wiana kategoria, choć różni poetyka opisu świata.
Część analityczną otwiera rozdział Paradoksy słowa — Bóg i wiara
w wierszach Jana Twardowskiego. Poddaję w nim analizie rozrzucone
po wielu tomikach poety wiersze na temat obrazu Stwórcy i relacji
człowieka z Nim. Interesuje mnie użycie paradoksu jako siły napę‑
dowej mechanizmu wyrażania niewyrażalnego i próba uchwycenia
w języku sfery sacrum. Pisząc o Twardowskiego poezji paradoksów,
akcentuję również rzadko zauważane przez badaczy jego poezji
głębokie relacje z teologią apofatyczną. Analizy liryki poety kon‑
centrują się wokół paradoksu sytuującego się na poziomie lek‑
syki i frazeologii, czyli na poziomie elementarnych środków języ-
kowych.
W kolejnym rozdziale zatytułowanym
Paradoksy poetyckiego obra-
zowania — Ziemia Święta w wierszach Janusza Stanisława Pasierba ana‑