Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 Tətbiqi ekologiya — dövlət səviyyəsində təsərrüfat fəaliyyətinin əsas elementi sayılır və təsərrüfat sahələrinin ekoloji təhlükəsizliyinin təminatını tələb edir. Xüsusi ekologiya — ayrı-ayrı növlərə, taksonlara, bioqeo-senozlara ümumi ekologiya qanunlarının tətbiqini öyrənən elmdir. Təbiətin mühafizəsi — canlı orqanizmlərin məskun olduğu mühitin və təbii sərvətlərin texnogen, aqrogen və digər antropogen təsirdən mühafızəsi üçün fəaliyyət nəzərdə tutulur. Ətraf təbii mühit — bu litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer və yerətrafı kosmik fəza da daxil olmaqla insanların və digər canlı orqanizmlərin məskun və fəaliyyət sahəsidir. Təbiət dedikdə insanların təsirinə məruz qalmayan və ya cüzi ıniqdarda məruz qalan təbii bir kompleks başa düşülür. Ətraf təbii mühiti xarakterizə edən göstəricilərin məcmuu ümumi keyliyyətini göstərir. Ətraf mühitin keyfiyyəti canlı aləmin mövcudluğu və yaşayışına təsir edən əsas amildir. 'l'ətbiqi ekologiyada ətraf mühit dedikdə insanı əhatə edən atmosfer havası, su və torpaq başa düşülür. Təbii mühitin vəziyyətinə nəzarət əsasən insanların və bütün canlıların səmərəli yaşayışının təmin olunması üçün aparılan analiz və tədqiqatlar nəticəsində standartlar hazırlamaq və onların göstəricilərinə əməl etməkdən ibarətdir. Beləliklə ətraf təbii mühitin mühafızəsi dedikdə təbii sərvətlərdən səmərəli istifadəyə, təbii mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən dövlət və ictimaiyyət tərəfindən təşkil olunmuş bir sistem başa düşülür. «Təbiətin mühafizəsi» daima öz aktuallığını saxlayır. Bütün dünya bu termini işlədir. Beynəlxalq Təbiəti və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi İttifaqının (BTSMİ) təlimatında qeyd olunur ki, "Təbiətin və təbii sərvətlərin 7 mühafızəsi dedikdə insanların yaşadığı və təbii sərvətlərin yarandığı üzvü aləmin (təbii mühitin) mühafızəsi nəzərdə tutulur». Bundan başqa vaxt faktoru baxımından ekologiyanın tarixi və evalyusiya hissələrinə ayırırlar. Son zamanlar ekologiyada insanlar və onlarm ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi problemi geniş müzakirə olunur. Bu elmi-texniki tərəqqinin ətraf mühitdə yaratdığı neqativ hallarla əlaqədardır. Beləliklə müasir ekologiya biologiya fənni daxilində məh- dudlaşmayaraq insan və ətraf mühit arasında yaranmış mürəkkəb problemlərin həllinə yönəlmiş fənlər arası bir elmə çevrilmişdir. Bu problemlərin aktuallığı və çoxşaxəliliyi bir çox təbiət, texniki və humanitar elmlərin «ekologiyalaşmasına» gətirib çıxarmışdır. Bunlara misal «mühəndisi ekologiya», «geo-ekologiya», «riyazi ekologiya», «kənd təsərrüfatı ekologiyası», «kosmos ekologiyası» və s. göstənnək olar. Müasir ekologiya siyasət, iqtisadiyyat, hüquq, psixologiya və pedaqogika ilə sıx əlaqədə olaraq insanlarda yeni məzmunda ekoloji təfəkkürün yaranmasına və onlarda təbiətə qarşı olan münasibətin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Deyilənləri nəzərə alaraq ekologiya qarşısında duran aşağıdakı nəzəri və tətbiqi məsələləri göstərmək olar: — ekoloji sistemlərin dayanaqlığı üzrə ümumi nəzəriyyənin işlənməsi; — mühitə alışmanm mexanizminin öyrənilməsi; — bioloji müxtəlifiiyin və onun mühafızə mexanizminin öyrənilməsi; — biosferdə gedən proseslərin tədqiqi; — insanların təsiri ilə ətraf mühitdə yaranan neqativ dəyişiklərin proqnozlaşdırılması və qiymətləndirilməsi; — ətraf mühitin keyfıyyətinin yaxşılaşdırılması; 8 — təbii resurslardan səmərəli istifadə; — ekoloji qeyrisəmərəli mühitlərdə təhlükəsizliyin təmini üçün mühəndisi, iqtisadi, təşkilati-hüquqi və sosial məsələlərin həllinin optimallaşdırılması. Ekologiyanın strateji məsələsi təbiət və cəmiyyət arasında olan nəzəri qarşılıqlı fəaliyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu zaman insan və cəmiyyət biosferin birgə ayrılmaz hissəsi hesab edilməlidir. 1.2. Ekologiyamn inkişaf tarixi Canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə münasibəti və onların qarşılıqlı fəaliyyətinin öyrənilməsi tarixi uzaq keçmişə gedib çıxır. Hələ bizim eradan əvvəl Aristotel (384-322) və onun tələbəsi Teofast (371-280), Böyük Pliniya (23-79) məskun yerinin orqanizmlərin həyatına olan təsiri məsələsi ilə məşğul olmuşlar. Ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül tapması (XIX əsrin 60-cı illərinə qədər) adlandırılır. Bu dövrə qədər canlı orqanizmlərin məskun mühiti ilə qarşılıqlı əlaqələri üzrə mövcud olan göstəricilər toplanmış və elmi cəhətdən ümumiləşdirilmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə A.Remyar (1734), A.Tamble (1744) və s. bioloqların əsərlərində ekoloji məlumatlar verilmişdir. Rus alimlərindən İ.İ.Lepexina, A.F.Middendorf, S.P.Kraşennikov, Fransız alimi İ.Büffon, Alman alimi Q.Yeger öz tədqiqatlarında ekoloji problemlərə toxunmuşlar. Bu dövrdə İ.B.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə olaraq insanların təbiətə neqativ təsiri üzrə bəşəriyyəti xəbərdar etmişlər. İkinci mərhələ ekologiyanın sərbəst elm kimi formalaşması adlandırılır (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu dövrün 9 başlanğıcında rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827- 1885), V.V.Dokuçayev (1846-1903) öz əsərlərində bir neçə ekoloji prinsip və anlayışlar vermişlər. Bu prinsip və anlayışlar öz məna və qiymətini hal- hazırda da itirməmişlər. Bu heç də təsadüfi deyil ki, Amerika ekoloqu Y.Odum (1975), V.V.Dokucayevi ekologiya elminin yäradıcılarından biri hesab etmişdir. Canlı və bitki aləminin sistemli qeydiyyatı ilə müxtəlif naturalist alimlər məşğul olmuşdur. Bu baxımdan Ç.Darvinin «Növlərin mənşəyi» (1859) əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ç.Darvin bu əsərində orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətlərinə xüsusi yer vermiş və bunu «yaşayış uğrunda mübarizə» adlandırmışdır. Alman bioloqu E.Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq biologiyanm çox vacib və sərbəst bir sahəsi olmasmı və onun ekologiya adlandırılmasını göstərmişdir (1866). Ekologiya sərbəst bir elm kimi öz təşəkkürünü XX yüzilliyin əvvəlində tapmışdır. Bu dövrdə amerikalı alim Ç.Adams (1913) ilk dəfə olaraq ekologiya üzrə məlumatları nəşr etdirmişdir. Məşhur Rus alimi V.İ.Vernadski (1843-1945) geoloji hadisələrdə və onlarm inkişafında canlı orqanizmlərin və onların həyat fəaliyyətinin məhsullarının böyük rolunu qeyd etmiş və biosfer anlayışının, onun mövcudluğunun, qanu nauyğunluğunun möhkəmliyi və inkişafı haqqında elmin banisi olmuşdur. İngilis alimi A.Tensli (1935) elmə «Ekosistem» terminini gətirmişdir. Hal-hazırda bu anlayış ekologiyanın müəyyənedici anlayışıdır. XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin kəskin çirkləndirilməsi və insanların təbiətə neqativ təsirinin yüksəlməsi ilə əlaqədar ekologiyaya xüsusi bir tələbat yaranmışdır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|