10
Üçüncü mərhələ ekologiyanın kompleks bir elmə çevrilməsi dövrü
adlandırıhr.
Müasir dövrdə dünya miqyasında ekologiyanın inkişafı böyük
alimlərdən Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon,
A.Şveyser, C.Xarper, R.Uitteker, N.Borlauq, T.Miller, B.Nebel, Y.İzrael,
N.N.Moiseev, N.R.Naumov, S.S.Şvars və s. adları ilə bağlıdır.
Təbiətin mühafizəsinin elmi əsasları V.V.Dokuçayev, K.M.Ber,
Q.A.Kojevnikov, D.N.Anucin və başqa görkəmli alimlər tərəfındən
qoyulmuşdur.
Keçmiş Sovet dövlətində 26 oktyabr 1917-ci ildə qəbul olunmuş
«Torpaq haqqında Dekretdə» təbiətdən istifadənin əsası qoyulmuşdur. Məhz
bu andan təbiətin mühafızəsi məsələsi öz təşəkkülünü tapmışdır.
Keçmiş əsrin 50-ci illərindən başlayaraq istehsal qüvvələrinin inkişafı
insanların təbiətə olan neqativ təsirinin artmasına səbəb olmuşdur. Bu andan
başlayaraq cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı münasibətini tənzimləyən
«insanların məskun sahələrinin mühafızəsi» termini meydana gəlmişdir.
Azərbaycan Respublikasında təbiətin mühafızəsi üzrə bir neçə
qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Lakin qəbul olunmuş bu
qanunvericilik aktları təbiətə olan antropogen təsirin qarşısının alınmasında
hələlik lazımi rol oynaya bilmir.
II FƏSİL. EKOLOJİ SİSTEMLƏR VƏ FAKTORLAR
2.1. Ekosistemin konsepsiyası
Ekosistem ekologiyanın əsas funksional vahididir. Bü haqda müxtəlif
təyinatlar olsada belə, onlarm hamısının mənası eynidir. Y.Oduma görə
«Canlı orqanizm və onları əhatə edən cansız aləm biri-birindən ayrılmaz
olaraq həmin sahədə daima qarşılıqlı əlaqədə və fəaliyyətdədirlər. Bunlar
arasında olan enerji axını onların biotik strukturunu, maddələrin dövrü siste-
11
mini dəqiq müəyyənləşdirir. Bax bu münasibət ekoloji sistem deməkdir».
Deməli ekoloji sistemi canlı aləmlə onların məskunlaşdığı mühit arasında
olan birgə fəalyyət təşkil edir. Bunlarda maddələr və enerji mübadiləsi
qarşılıqlı olaraq baş verir.
Ekosistem anlayışı birinci dəfə olaraq ingilis alimi A.Tensli tərəfindən
təklif olunmuşdur. Lakin orqanizmlə mühitin birgəliyi konsepsiyası çox
qədimdən məlum olmuşdur.
XX əsrin əvvəllərində belə bir ideya inkişaf etdirilmişdir ki, mühitdən
asılı olmayaraq təbiətdəki fəaliyyətlər eyni qanunauyğunluqla baş verir.
Məsələn, dəniz suyu, yeraltı su, içməli su təbiətcə vahidlik sistemi təşkil
edir.
Ekosistemin ekologiyası adlı yeni bir sistemin yaranması ümumi
sistem və sistemli analizə olan təlabatdan irəli gəlir. Bu sistemin baniləri
C.E.Xatçinski, R.Marqelf, K.Uatt, V.Petten, Y.Odum sayılır.
Sistem nədir? Sistem müəyyən tərzdə bir-biri ilə əlaqədə və qarşılıqlı
təsirdə olan elementlərin birliyidir.
Sistemin hissələri onun elementləri adlandırılır. Sistemin elementləri
fıziki, kimyəvi, bioloji və ya qarışıq şəkildə ola bilər.
Sistemin strukturunu elementlərin qarşılıqlı təsir münasibətləri təyin
edir. Qarşılıqlı təsirin özü yeni sistemin yaranmasına səbəb ola bilər.
Sistemin əsas xüsusiyətlərindən biri elementlərin ierarxik tabeçiliyidir
(aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olması).Siyasət, iqtisadiyyat, hüquq,
psixologiya və pedaqogika ilə sıx əlaqədə olaraq insanlarda yeni məzmunda
ekoloji təfəkkürün yaranmasına və onlarda təbiətə qarşı olan münasibətin
dəyişməsinə səbəb olmuşdur.
Deyilənləri nəzərə alaraq ekologiya qarşısında duran aşağıdakı nəzəri
və tətbiqi məsələləri göstərmək olar:
12
— ekoloji sistemlərin dayanaqlığı üzrə ümumi nəzəriyyənin
işlənməsi;
— mühitə alışmanın mexanizminin öyrənilməsi;
— bioloji müxtəlifiiyin və onun mühafızə mexanizminin öyrənilməsi;
— biosferdə gedən proseslərin tədqiqi;
— insanların təsiri ilə ətraf mühitdə yaranan neqativ dəyişiklərin
proqnozlaşdırılması və qiymətləndirilməsi;
— ətraf mühitin keyfıyyətinin yaxşılaşdırılması;
— təbii resurslardan səmərəli istifadə;
— ekoloji qeyrisəmərəli mühitlərdə təhlükəsizliyin təmini üçün
mühəndisi, iqtisadi, təşkilati-hüquqi və sosial məsələlərin həllinin
optimallaşdınlması.
Ekologiyanm strateji məsələsi təbiət və cəmiyyət arasında olan nəzəri
qarşılıqlı fəaliyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu zaman insan və
cəmiyyət biosferin birgə ayrılmaz hissəsi hesab edilməlidir.
1.2. Ekologiyanın inkişaf tarixi
Canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə münasibəti və onların qarşılıqlı
fəaliyyətinin öyrənilməsi tarixi uzaq keçmişə gedib çıxır. Hələ bizim eradan
əvvəl Aristotel (384-322) və onun tələbəsi Teofast (371-280), Böyük Pliniya
(23-79) məskun yerinin orqanizmlərin həyatına olan təsiri məsələsi ilə
məşğul olmuşlar.
Ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölmək
olar.
Birinci mərhələ ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül
tapması (XIX əsrin 60-cı illərinə qədər) adlandırılır. Bu dövrə qədər canlı
orqanizmlərin məskun mühiti ilə qarşılıqlı əlaqələri üzrə mövcud olan
göstəricilər toplanmış və elmi cəhətdən ümumiləşdirilmişdir.
13
XVII-XVIII əsrlərdə A.Remyar (1734), A.Tamble (1744) və s.
bioloqların əsərlərində ekoloji məlumatlar verilmişdir. Rus alimlərindən
İ.İ.Lepexina, A.F.Middendorf, S.P.Kraşennikov, Fransız alimi İ.Büffon,
Alman alimi Q.Yeger öz tədqiqatlarında ekoloji problemlərə toxunmuşlar.
Bu dövrdə İ.B.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə
olaraq insanların təbiətə neqativ təsiri üzrə bəşəriyyəti xəbərdar etmişlər.
İkinci mərhələ ekologiyanın sərbəst elm kimi formalaşması
adlandırılır (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu dövrün
başlanğıcında rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-
1885), V.V.Dokuçayev (1846-1903) öz əsərlərində bir neçə ekoloji prinsip
və anlayışlar vermişlər. Bu prinsip və anlayışlar öz məna və qiymətini hal-
hazırda da itirməmişlər. Bu heç də təsadüfi deyil ki, Amerika ekoloqu
Y.Odum (1975), V.V.Dokucayevi ekologiya elminin yäradıcılarından biri
hesab etmişdir.
Canlı və bitki aləminin sistemli qeydiyyatı ilə müxtəlif namralist
alimlər məşğul olmuşdur. Bu baxımdan Ç.Darvinin «Növlərin mənşəyi»
(1859) əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ç.Darvin bu əsərində
orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətlərinə xüsusi yer vermiş və bunu «yaşayış
uğrunda mübarizə» adlandırmışdır.
Alman bioloqu E.Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq biologiyanın
çox vacib və sərbəst bir sahəsi olmasmı və onun ekologiya adlandırılmasını
göstərmişdir (1866).
Ekologiya sərbəst bir elm kimi öz təşəkkülünü XX yüzilliyin
əvvəlində tapmışdır. Bu dövrdə amerikalı alim Ç.Adams (1913) ilk dəfə
olaraq ekologiya üzrə məlumatları nəşr etdir-mişdir. Məşhur Rus alimi
V.İ.Vernadski (1843-1945) geoloji hadisələrdə və onlarm inkişafmda canh
orqanizmlərin və onla-nn həyat fəaliyyətinin məhsullarmm böyük rolunu
Dostları ilə paylaş: |