Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
24 olunan enerjinin bir hissəsi orqanizmlər tərəfındən ifraz olur, digər hissəsi isə orqanizmin tələbatına uyğun onun özündə cəmləşir. Gida və enerji balansı heyvanat aləmi üçün belə ifadə olunur. burada E q - qida ilə alınan enerji; E n - nəfəs alma, hərəkət, ürək döyünməsinə sərf olunan enerji; E in -inkişafa (orqanizm tərəfmdən saxlanılan) səri olunan enerji; E xo -xaric olan maddələrə sərf olunan enerji. Orqanizm tərəfindən sərf olunan enerji müxtəlif periodlarda müxtəlif olur. O, bəzən orqanizmdə toplanır, bəzən isə tam sərf olunur. Enerjinin bir trofiki səviyyədən digərinə keçidi qəbul edilən qida enerjisinin 10%-ni təşkil edir. Bu ekologiyada «on faiz qaydası» adlandırılır. Ekosistem və biosfer bütünlükdə termodinamikanın qanunlarına tabe olaraq onlarla tənzim olunurlar. Canlı aləmin bu baxımdan cansız aləmdən fərqi ondan ibarətdir ki, canlı orqanizmlər «özünübərpa» xassəsinə malikdirlər. Ekosistemdə enerji çevrilməsini yaxşı anlamaq üçün termo- dinamikanın birinci və ikinci qanunlarına nəzər salaq. Termodinamikanın birinci qanunu və yaxud enerjinin saxlanılması qununu: Enerji bir formadan digərinə keçə bilər, o, nə yox olur nə də yenidən yaranır. Termodinamikanın ikinci qanunuunda deyilir: Öz-özünə çevrilmədə kinetik enerjinin potensial enerjiyə çevrilməsi 100%-dən aşağı olur. Başqa sözlə desək enerjinin öz-özünə çevrilməsi prosesi mər- kəzləşdirilmiş şəkildə yox, səpələnmiş şəkildə olur. Termodinamikanın ikinci qanunu «entropiya» ilə əlaqədardır. «Entropiya» latınca «entrofa» - çevrilmə, dönmə deməkdir. Entropiya 25 dedikdə əlaqəli enerjinin yayılaraq istifadə üçün əlçatmazlığının ölçüsü kimi başa düşülür. Ekosistem enerji çevrilməsini tənzimləmə qabiliyyətinə malikdir. O, həmişə bu prosesdə entropiyanın minimal həddə saxlanılmasına çalışır. 2.5. Ekosistemin inkişaf dinamikası. Suksessiya Hər bir ekosistem xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşmaq üçün daima dinamiki vəziyyətdə olur. Bu dinamiki vəziyyət ekosistemin ayrı-ayrı bölmələrinə və yaxud bütünlükdə sistemin özünə aid edilə bilər. Bu zaman dinamika ekosistemə təsir edərək onun dəyişməsinə və ya yenisinin yaranmasına təsir edən faktorlara uyğunlaşma ilə əlaqədar ola bilər. Dinamikanın ən sadə növü sutkalıq dinamikadır. Bu bitki aləminin fotosintezi və suyun buxarlanmasının sutka ərzində dəyişməsi ilə əlaqədardır. Dəyişmələr mövsüm xarakterli olduqda orqanizmlər dəyişmələrə daha aktiv meyl göstərirlər.Dinamika vaxtaşırı təkrar olunduğu üçün o, dövrü dinamika adlanır.. Ekosistemin inkişafına təsir edən dinamika istiqamətlənmış dinamika adlandırılır. Dövrü təkrar olan dinamika tsikllə dəyişən və ya «fuluktuasiya» adlandırılır. İstiqamətlənmiş dinamika ekosistemin inkişaf dınamikası adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin və ya biosenozun dəyişməsi ilə nəticələnir. Bu proses «suksessiya» adlandırılır. «Suksessiya» iki hissəyə ayrılır - ilkin və ikinci. Ilkin «suksessiya» inkişafını yaşayış mövcud olmayan obyektdən başlayır. Ikinci «suksessiya» isə yaşayış «sıfır» olan nöqtədən yox, ekosistemin dağılması və ya digər dəyişiliklərdən, həyat tərzini dəyişməsindən yaranır. «Suksessiya» prosesinin gedişatı üçün aşağıdakı ümumi qanunauyğunluq mövcuddur. 26 1. «Suksessiya» inkişafının ilk dövrlərində onların növ müxtəlifliyi, məhsuldarlığı və bioloji kutləsi cüzi olur. Suksesiyanın inkişafı ilə bu göstəricilər artır. 2. «Suksessiya» cərgəlori inkişaf etdikcə orqanizmlər ara-lulda qarşıhqh əlaqə artır. 3. Ayrı-ayrı növlərin sayının kəskin artması ehtimalı az olur. 4. Maddələrin dövretməsi, ekosistemin nəfəs alması və enerji prosesləri intensiv olur. 5. «Suksessiya» prosesinin sürəti orqanizmlərin yaşayış müddətindən və ekosistemin fəaliyyətindən asılı olur. 6. «Suksessiya» prosesinin sona çatması dinamiki yox tədrici xarakter daşıyır. 2.6. Ekoloji faktorlar Ətraf mühitin vəziyyətinə və canlı orqanizmlərə müxtəlif ekoloji faktorlar güclü təsir göstərirlər. Canlı orqanizmlərə bilavasitə və ya bilvasitə təsir edən hər hansı bir mühit ekoloji faktor adlandırılır. Ekoloji faktorları üç kateqoriyaya bölürlər: 1) Cansız təbiət faktoru — abiotik faktor; 2) Canlı təbiət faktoru — biotik faktor; 3) İnsan fəaliyyəti faktoru - antropogen faktor. Orqanizmlərin bu və ya digər faktor təsirinə uyğunlaşması həmin təsirin (faktorun) dövrlülüyündən asılı olur. Birinci dövrü faktora yerin firlanması, ilin fəsillərinin dəyişməsi, gündəlik işıq dəyişməsi və s. aid edilir. Bu faktorlar hələ həyatm yaranması vaxtından əvvəl mövcud olmuşdur. Yaranan orqanizmlər bu şəraitə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalaraq on lara uyğunlaşmışlar. İkinci dövrü faktora, ətraf mühitin temperaturu, nəmliyi, atmosfer çöküntüləri və s. aid edilir. 27 Dövrü olmayan faktorlara təbii fəlakətlər və texnogen xarakterli faktorlar aid edilir. Yer üzərindəki abiotik faktorlar: 1. İşıq. İrəlidə göstərildiyi kimi günəşdən gələn şüanın 47%-ni görünən spektr təşkil edir. Bu spektrdə dalğaların uzunluğu 380-750 nm-ə bərabərdir. 45% günəş şüası narıncı qırmızı şüalardır ki, bunlar fotosintez üçün böyük rol oynayırlar. Dalğasının uzunluğu 750 nm-dən çox olmayan infra qırmızı şüalar heyvanlar və bitkilər tərəfındən hiss olunmamasına baxmayaraq əsas istilik enerji mənbəyi sayılır. Günəş enerjisinin 7%-i ultrabənövşəyi şüaların hesabına düşür ki, bu spektrdə dalğanın uzunluğu 400 nm-dən çox olur. 2. İonlaşdırıcı şüalar. Bu şüalar yüksək enerjiyə malikdirlər. Onlar bir elementin atomundan onun elektronunu çıxarıb başqa bir elementə birləşdirərək mənfi və müsbət ionlardan ibarət cüt yaradırlar. İonlaşdırıcı şüaların mənbəyi radioaktiv maddələr və kosmik şüalardır. Günəş radiasiyasının atmosferin yuxarı sərhəddindəki intensivliyi 1380 vt/m2 və ya 1,980 kal/(dəqiqə-sm 2 )çatır. Yer üzərinə çatan günəş radiasiyası atmosferin yuxarı sərhəddinə nisbətən az olur. Şüanın udulma dozası "ber" ilə ölçülür. Ber-rentgenin bioloji ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a bərabərdir. İnsan il ərzində orta hesabla 0,1 ber şüaya məruz qalır. 3. Atmosfer havasının nəmliyi. Ekoloji baxımdan ətraf mühitdə mövcud olan su məhdudlaşdrrıcı fiziki faktordur. Su heyyvanat və bitki aləminin əsas kütləsini təşkil edir. Canlı orqanizmlərin 50-80%-i sudan ibarətdir. Bəzi heyvanlarda bu rəqəm hətta 95%-ə çatır. Atmosfer havasında nəmlik dedikdə onun su buxarı ilə doyma dərəcəsi başa düşülür. İnsan həyatı üçün havadakı su buxarının miqdarı 40-60% normal sayılır. Səhralarda Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|