66
xarici kapitalın axmasına imkan yaradır. Çünki xarici şirkətlər bu beynəlxalq
təşkilatların mötəbər rəylərinə inamla yanaşırlar.
Azərbaycan tarixən dünyada neft ölkəsi kimi tanınıb və bu gün də belədir.
Bununla belə, ölkəmizdə qeyri-neft sektorun inkişafına ciddi önəm verilir və bu
məqsədlə bir sıra uğurlu layihələr həyata keçirilir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda
Azərbaycanda yüzlərlə iri və orta qeyri-neft sənayesi müəssisəsi fəaliyyət göstərir
və onlar keyfiyyətli məhsul istehsal edir. Hətta bu məhsulların bir çoxu dünya
bazarında analoji mallarla ciddi rəqabət aparır və özünə alıcılar tapır. Yeri
gəlmişkən bir faktı qeyd edək ki, yalnız ötən il qeyri-neft sektorunda 9,7 faiz artım
qeydə alınmışdır. Bu da ölkə iqtisadiyyatını şaxələndirməklə bağlı dövlətin həyata
keçirdiyi uğurlu kapital qoyuluşu siyasətinin bəhrəsidir.
Azərbaycanda xarici və daxili kapitalın paralel şəkildə istifadə olunmasına
böyük əhəmiyyət verilir. Son illər isə iqtisadiyyata daxili investisiyaların qoyuluşu
üstünlük təşkil edir. Bunun iki səbəbi var. Birincisi, dünya maliyyə böhranı
şəraitində xarici sərmayədarların kapital qoymaq imkanları azalıb. İkincisi isə
ölkəmiz neftdən dəha çox gəlir əldə etdikcə daxili investisiyaların iqtisadiyyata
qoyulmasına şərait yaranır. Ötən il Azərbaycan iqtisadiyyatına 22 milyard
dollardan çox kapital qoyulub. Onun 13 milyardı daxili, 9 milyard dollara yaxını
xarici investisiyadır. Azərbaycan kimi kiçik bir ölkəyə 9 milyard xarici
investisiyanın qoyulması çox uğurlu nəticədir.
Qlobal maliyyə böhranının sona çatmadığı bir şəraitdə də ölkəmizə xarici
kapital qoyuluşu davam edir. Bu, vacib əhəmiyyət daşıyan məsələdir. Öz
ölkələrində kapital qoyuluşuna ümidini itirmiş şirkətlər Azərbaycanda iş görməyə
maraq göstərirlər. Burada bir məqama xüsusi toxunmaq istərdik. Ötən əsrin 90-cı
illərində Azərbaycana gələn hətta orta və kiçik şirkətlər də kapital qoyuluşu üçün
dövlətdən xüsusi zəmanət istəyirdilər. Ancaq indi ölkəmizə yüz milyonlarla dollar
sərmayə qoyan xarici investorlar bu barədə düşünmürlər.
67
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
Bank sektorunda dayanıqlı inkişaf prosesləri davam etdirilmişdir. Bank
sistemində risklərin artmasının qarşısını almaq, bankların idarəedilməsini
təkmilləşdirmək və maliyyə dayanıqlığının gücləndirilməsi istiqamətində hələ çox
çalışmaq lazımdır. Bazel III – standartları nəzərə alınmaqla nəzarət prosesi
təkmilləşdirilməli, bank sektorunun kapitallaşma səviyyəsi yüksəlilməlidir.
Görülmüş tədbirlər nəticəsində bank sektorunda maliyyə sabitliyi
qorunmağa çalışmış, sektorun başlıca dayanıqlıq göstəriciləri beynəlxalq
normalara yaxın olmuşdur. İl ərzində öhdəliklərin və hesablaşmaların icrası
fasiləsiz həyata keçirilmiş, aktivlərin keyfiyyət göstəriciləri məqbul həddə
saxlanılmış, bank sektorunun mənfəət göstəriciləri qənaətbəxş olmuşdur.
Beynəlxalq maliyyə institutlarının və xarici bankların Azərbaycanın bank
bazarına marağı daha da yüksəlmişdir. Mərkəzi Bank tərəfindən xarici sərmayənin
Azərbaycan bank sektorunda iştirakına qarşı bütün məhdudiyyətlər aradan
qaldırılmışdır. Təsadüfi deyildir ki, bu gün Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
kommersiya banklarının yarısından çoxunda xarici kapitalın iştirakı mövcuddur.
Bunun əsas şərtlərindən biri 01 yanvar 2004-cü ildən xarici bankların ölkənin bank
sektorunda iştirakı limitinin aradan qaldırılmasıdır. Bununla yanaşı Mərkəzi
Bankın sədri bank sektorunda «brend» bankların iştirakına üstünlük verilməsini
qeyd etmişdir. Mərkəzi Bank hesab edir ki, xarici kapitalın ölkə bank sektorunda
iştirakı, banklararası rəqabəti gücləndirməklə, yeni bank texnologiyalarının geniş
tətbiqinə, xarici bankların özəlləşmə prosesində iştirakına, eləcə də bank
xidmətlərinin çeşid və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə kömək edəcəkdir.
Bununla yanaşı Azərbaycan bankları da xarici ölkələrdə öz filial və
nümayəndəlikləri ilə təmsil olunmuşdur. Buna əyani misal kimi, Azərbaycan
Beynəlxalq Bankını göstərmək olar. Bu bankın Rusiya və Gürcüstanda filialı,
ABŞ, Rusiya, Almaniya, İngiltərə, Ərəb Əmirlikləri, Lyuksemburq və digər
ölkələrdə nümayəndəlikləri müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməkdədirlər.
68
Bankların kapitallaşma səviyyəsinin 5 dəfə qaldırılması (10,0 mln. AZN-
dən 50,0 mln. AZN) onların real sektorda iştirakı imkanlarını genişləndirməklə,
banklararası rəqabəti gücləndirəcək, yerli bankların daha yaxşı işləmələrini təmin
etməklə, onların konsolidasiyası və menecer xidmətinin yüksəldilməsi, yeni
texnologiya və nou-xaun tətbiqinə marağı artırmalıdır.
Dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin azalması nəticəsində baş verən
manatın devalvasiyası Azərbaycanın bank sektoruna mənfi təsir etməklə, onların
problemli kreditlərdən yaranan zərəri təmin etməsində çətinlik yaratmışdır. «Fitch»
beynəlxalq reytinq agentliyi problemli kreditlərin həcminin daha da artacağını
ehtimal edir. Ekspertlər hesab edirlər ki, bank sektoru üzrə problemli kreditlərin
(90 günü keçən) məcmu kreditlərdə xüsusi çəkisi 2015-ci ilin sonunda 9,5 faizə
yüksəlmişdir. 2014-cü ildə bu 8,3 faiz olmuşdur.
Agentlik Azərbaycan banklarının kapitallaşma səviyyəsinin də aşağı
olmasını qeyd edir. Agentlik qeyd edir ki, devalvasiya bankların 2015-ci ili zərərlə
başa vurmasına səbəb olmuşdur. Dekabr 2015-ci il yanvar 2016-cı ildə əhali bank
depozitlərinin 10-15 faizini geri götürmüşdür. Bu gün banklarla bağlı əsas məsələ
problemli kreditlər və kapitallaşma səviyyəsinin aşağı olmasıdır.
Beynəlxalq bankın problemli kreditləri böyük problemlər yaradır. Bu bankın
3 milyard manatlıq problemli krediti dövlət vəsaiti hesabına sağlamlaşdırıldısa,
daha 3 milyard manatlıq problemli kredit qalmaqdadır. Onların sağlamlaşdırılması
hələ ki, real görünmür. Bu səbəbdən də ölkənin bank sektoru gələcəkdə də
çətinliklərlə üzləşməli olacaqdır.
Banklar neftin qiyməti yüksək olduqda, gəlirlərin çox olmasından istifadə
edərək müştərilərə bahalı kreditlər verirdilər. İndi isə neftin qiymətinin
ucuzlaşması əhalinin gəlirlərini azaltmaqla kreditlərin qaytarılmasında problemlər
yaradıb. Amma banklara zərbəni neftin ucuzlaşması deyil, devalvasiya vurdu.
Manatın kəskin devalvasiyası baş verməsəydi bankların kapitallaşma səviyyəsi ilə
bağlı çətinliklər meydana çıxmazdı. İndi neft nisbətən bahalaşsa da, bizim
iqtisadiyyat üçün bu yetərli deyil. Neftin qiyməti bundan sonra da bahalaşsa,
69
banklar əvvəlki səviyyədə işləyə bilməyəcək. Devalvasiyanın zərbəsindən çıxmaq
xeyli zamandan sonra mümkün ola biləcək.
«Fitch» agentliyi bildirir ki, dollarla olan kreditlərin qaytarılması yaxın
gələcəkdə daha da dərinləşəcək. Çünki xarici valyutada kredit götürən
vətəndaşların sosial durumu xeyli çətinləşib. Hökumət dəstək verməsə, həmin
kreditlərin qaytarılması daha da çətinləşəcək. Bu proseslərin yumşaldılması,
ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında bank sektorunun rolunun artırılması üçün, ölkə
başçısının
müəyyənləşdirdiyi
siyasətin
prioritet
istiqamətlərindən
biri
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, qeyri-neft sektorunun dinamik inkişafının təmin
edilməsi, rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması və həmin sahəyə investisiya
qoyuluşunun sürətləndirilməsidir. Biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, ixrac
potensialının artırılması, xarici sərmayənin Azərbaycana cəlb edilməsi, yerli
istehsalın artırılmasında bankların iştirakının vacibliyi qeyd olunur. Maliyyə nizam
- intizamı və şəffaflıqla bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi daha qətiyyətlə davam
etdiriləcəkdir.
Azərbaycan Prezidenti qeyd etmişdir ki, Azərbaycanda bütün iqtisadi-
maliyyə sektoru aparıcı dövlətlərin təcrübəsinə əsaslanaraq ən mütərəqqi prinsiplər
əsasında inkişaf etdiriləcəkdir. İlk növbədə bank sektoru real iqtisadiyyatla daha
sıx əlaqə qurmalı, şəffaflıq tam formada təmin olunmalı, kreditə görə bank
faizlərinin aşağı salınması yolları axtarılmalı, xarici sərmayəli bankların fəaliyyəti
daha da canlandırılmalıdır.
Bu baxımdan «Cənub» Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurasının Bakıda keçirilən
ikinci iclasında Beynəlxalq maliyyə qurumlarının fəal iştirak etməsinin vacibliyi
diqqət mərkəzində olmuşdur.
Milli valyutanın devalvasiyasının və qiymət artımının təsirlərinin
azaldılması məqsədilə müxtəlif sosial ödənişlərin, o cümlədən əmək haqlarının,
pensiya və müavinətlərin artırılması, əhalinin aztəminatlı qrupları üzrə güzəştli
ipoteka kreditlərinin verilməsi, bank sektoruna əhalinin inamının artırılması və
70
digər məsələlər yaxın illərdə hökumətin ciddi nəzarəti altında olacaqdır. Bank
sektorunun möhkəmləndirilməsi və sağlamlaşdırılması istiqamətində önəmli
addımlar atılacaqdır. Qeyri-neft sektorunun sürətli inkişafı bundan sonra da
qətiyyətlə təmin olunmalıdır. Artıq indi bu sahədə iki milyard manatlıq dəyəri olan
layihələr tərtib edilərək reallaşmasını gözləyir. İndi iş adamları bu layihələri icra
etməlidirlər. Bu işlərdə əlbəttə özəl bankların rolu kifayət qədər yüksək olmalıdır.
Bank sektorunun sağlamlaşdırılması konkret olaraq bu məsələyə münasibətdə
əyani olaraq görünəcəkdir. Banklar indi kreditlər vermək üçün layihələr axtarırlar
ki, o layihələr özlüyündə gəlir gətirsin. Buyursunlar, belə layihələr ortadadır.
Burada məqsəd qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə ölkə iqtisadiyyatının inkişafına
nail olmaqdır. Bu məsələlərdə xarici sərmayənin cəlb olunması daha önəmlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici kapital ölkə bankları arasında qeyri-bərabər
bölünür. Xarici sərmayə daha çox Azərbaycan Beynəlxalq Bankına, Standart
Banka, Bank of Bakıya təmsil olunurdu. Azərbaycana xarici sərmayə daha böyük
həcmdə gətirəcəkdir. Çünki, xarici sərmayələri cəlb etmək üçün hüquqi baza,
şəffaf iqtisadi və maliyyə sistemi olmalıdır və qanunun aliliyi təmin edilməlidir.
Digər ölkələrin təcrübələri də göstərir ki, sürətli inkişaf yoluna qədəm qoymuş
ölkələr bu yolla getməklə, öz ölkələrini xarici sərmayə üçün cəlbedici ölkəyə
çevirə biliblər.
Bu məsələlərin qaydasında olması, əhalinin banklara olan inamını bərpa
etmək məqsədilə aşağıdakı təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsi
məqsədəuyğun hesab edilir:
- bankların iriləşdirilməsi, yeni bank texnologiyalarının tətbiqi;
- bankların real sektorla əlaqələrinin genişləndirilməsi;
- xarici kapitalın cəlb edilməsi üçün əlavə tədbirlərin işlənilməsi;
- azərbaycan banklarının xarici ölkələrdə filial və nümayəndəliklərinin
yaradılmasına nail olmaq;
71
- dövlətin pul və valyuta siyasətini əsaslandırılmış qaydada müəyyən edərək,
həyata keçirmək. Bu məsələyə daha məsuliyyətli yanaşmaq.
Qeyd olunan təkliflərin həyata keçirilməsi ölkənin bank sektorunda
vəziyyətin daha da yaxşılaşdırılmasına, xarici sərmayəli bankların sayı və
kapitallaşma səviyyəsinin yüksəldilməsinə səbəb ola bilər.
72
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. AR Mərkəzi Bankı haqqında qanun. Bakı, 2009
2. Banklar haqqında qanun.
3. Bank olmayan kredit təşkilatları haqqında. Bakı, 2009
4. Z.F.Məmmədov. Banklar haqqında normativ hüquqi aktlar toplusu. Bakı,
2009
5. Z.F.Məmmədov. Dövlət maliyyəsi normativ-hüquqi aktlar toplusu. Bakı,
2010
6. Z.F.Məmmədov və b. Bank işi və elektron bankçılıq. Bakı, 2003
7. Z.F.Məmmədov və b. Bank fəaliyyətinin əsasları. Bakı, 2013
8. Ş.Abdullayev və R.Əsgərova. Bank işi. Dərslik. Bakı, 2010
9. R.Bəşirov. Bank işi. Dərslik. Bakı, 2007
10. Z.İbrahimov. Pul, kredit və banklar (suallara cavab)
11. M.Bağırov. Bank işi. Dərslik. Bakı, 2003
12. Z.İbrahimov. Qlobal maliyyə böhranı – səbəb və nəticələr. Maliyyə-uçot.
Bakı, 2009
13. E.Sadıqov. Bank əməliyyatları. Bakı, 2010
14. AR Statistik məlumatlar. Bakı, 2011-2014
15. AR Mərkəzi Bankının illik hesabatı. Bakı, 2014
16. Dövri mətbuat
73
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Mərkəzi əyani
şöbənin 604 qr. magistri Qasımov Elvin Rövşən oğlunun
«Azərbaycanda xarici sərmayəli bankların bank sektorunda rolu»
mövzusunda magistr dissertasiyasının
REFERATI
Dünyada iqtisadi böhranın davam etdiyi neftin qiymətinin dünya bazarında
dəfələrlə aşağı düşməsi nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatı ciddi sınaqla
qarşılaşmışdır. 2016-cı ilin dövlət büdcəsi gəlirləri xeyli azalmağa başlamış və
deməli xərclərə də yenidən baxılması nəzərdə tutulur. 2015-ci ildə milli valyuta
manatın dəyərinin təxminən 100% aşağı düşməsi, süni qiymət artımlarına cəhd
edilməsi digər sahələr kimi, bank sektorunda da ciddi işlərin aparılmasını tələb
edir. Adamların banklara inamı azalmış, Beynəlxalq reytinq agentliyi olan
«Standard & Poor’s»-un çox operativ olaraq Azərbaycanın kredit reytinqini aşağı
salması bank sektorunda ciddi islahatlar aparılmasını qaçılmaz etmişdir. Bütün
bunlar dissertasiya mövzusunun aktuallığını bir daha sübut edir.
Mövzunun aktuallığı onunla izah edilir ki, bu günkü böhran şəraitində xarici
sərmayəli banklara daha çox ehtiyac duyulur. Kommersiya bankları öz vəsaitləri
ilə yanaşı daha çox cəlb edilmiş vəsaitlərin artırılmasına çalışmalıdırlar. Bu gün
ölkədə olan kommersiya banklarının yarısının bank kapitalının formalaşmasında
xarici sərmayə iştirak edir. Əlbəttə onların iştirak payı müxtəlif banklarda
müxtəlifdir. Yaxın gələcəkdə ölkənin bank sektorunda gözlənilən islahatlar
(bankların konsolidasiyası, faiz siyasəti, gəlirin şəffaflığı və s.) daha çox xarici
sərmayənin cəlb edilməsinə yönəldilməlidir.
Tədqiqatın məqsədi xarici sərmayənin ölkənin bank sektorunda iştirak payını
artırmaq məqsədilə əsaslı islahatların aparılmasına diqqəti artırmaq, xarici
sərmayənin ölkəyə gətirilməsini stimullaşdırmaq məqsədilə dövlət mülkiyyətində
74
olan obyektlərin şəffaflıqla özəlləşdirilməsinə başlamaqla, xarici investorlar üçün
əlverişli şəraitin yaradılmasına nail olmaqdır.
Tədqiqatın predmeti – ölkənin bank sektorunda bank faizi, onların növləri,
depozit
faizi məsələlərini hərtərəfli təhlil etməklə, onların optimal
bölüşdürülməsini xarici sərmayədarların da maraqla nəzərə alınmaqla həyata
keçirməkdən ibarətdir.
Tədqiqatın obyekti – Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının
normativ sənədləri, kommersiya banklarının hesabatları, eləcə də Azərbaycan
Respublikası Banklar Assosiasiyasının aylıq və illik hesabatları təşkil edir.
Tədqiqatda elmi yenilik bank sektorunda mövcud durumu ətraflı təhlil
etməklə, bank-müştəri münasibətlərini öyrənmək, bank qanunvericiliyində onların
tətbiq edilməsi xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün tövsiyyələr verməkdir.
Tədqiqatın təcrübi əhəmiyyəti – magistr dissertasiyasında irəli sürülən
təkliflərin Mərkəzi Bank və kommersiya bankları tərəfindən öyrənilərək tətbiqi
xarici sərmayədarların ölkənin bank sektorunda iştirakını yaxşılaşdırmaqla,
bütövlükdə banklararası rəqabətin gücləndirilməsinə, bankların real sektorla
əlaqələrinin gücləndirilməsinə səbəb ola bilər.
Magistr dissertasiyas 73 səhifədən, giriş, üç fəsil, nəticə və təkliflər və
ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
Girişdə mövzunun aktuallığı, xarici sərmayənin bank sektorunda iştirakının
əhəmiyyəti göstərilir. İşin birinci fəsli Azərbaycanın bank sistemi, onun əsas
xüsusiyyətlərinə həsr olunur. Burada bankların yaranması haqda nəzəriyyələr, bank
sisteminin inkişafı və öhdəlikləri təhlil edilmişdir. İkinci fəsildə kommersiya
bankları ölkə iqtisadiyyatının inkişafında onların rolu təhlil edilmişdir. İşin üçüncü
fəsli Azərbaycanda xarici sərmayəli bankların təsnifatı, onların kapitallaşma
səviyyəsi, böhran şəraitində bank sektorunun inkişafı istiqamətləri verilmişdir.
Nəticə və təkliflərdə müəllif aparılan təhlil nəticəsində yekun fikirlər verməklə,
onların tətbiqi sayəsində xarici sərmayənin cəlb edilməsi yolları göstərilmişdir.
75
РЕЗЮМЕ
Азербайджанский
банковский
рынок
остается
чрезвычайно
интересным для иностранного капитала. Иностранные активы продолжают
довольно интенсивно осваивать банковское пространство Азербайджана. В
настоящее время из 44 банков, действующих в Азербайджане, в 23 –
присуствует иностранный капитал.
Интерес международных финансовых институтов и зарубежных банков
к азербайджанскому рынку не перестает расти. Из-за повышения
инвестиционной привлекательности банковского рынка страны в
Центральный банк Азербайджана продолжают поступать обращения от
желающих инвестировать в банковскую систему страны.
Центральный банк Азербайджана, в свою очередь, заинтересован во
вхождении во отечественный банковский рынок «брендовых» банков и
всегда поддерживал выход иностранных банков на местный рынок. На
сегодня в Азербайджане нет органичений для участия зарубежного капитала
в банковском секторе.
Присутствие за рубежом азербайджанских банков в настоящее время
незначительное. Анализ развития банковской системы Азербайджана
показывает, что наиболее вероятным участником интеграции в мировую
финансовую систему является Международный Банк Азербайджана МБА
имеет филиалы в России и Грузии, а также представительство в
Великобритания (Лондон), Германия (Франфурт-на-Майне), США (Нью-
Йорк), ОАЭ (Дубай) и в Люксембурге.
В число других азербайджанских банков, имеющих потенциальные
возможности и перспективы выхода на международные рынки – ПашаБанк,
Халг Банк, Банк Стандарт и Техника Банк, которые по величине активов и
совокупного капитала входят вместе с МБА в пятерку ведущих
отечественных кредитных учреждений республики.
Все эти вопросы подробно анализируется в магистрской диссертации.
76
SUMMARY
Azerbaijani banking market remains very interesting for foreign capital.
Foreign assets continue to develop quite intensively banking space of Azerbaijan.
Currently, of the 44 banks operating in Azerbaijan, 23 - existents foreign capital.
The interest of international financial institutions and foreign banks in the
Azerbaijani market does not cease to grow. Due to the increase of investment
attractiveness of the banking market in the Central Bank of Azerbaijan to continue
treatment come from wanting to invest in the country’s banking system.
Central Bank of Azerbaijan, in its turn, is interested in entering into the
domestic banking market, «brand» of the banks, and always supported the exit of
foreign banks on the local market. At present, Azerbaijan No Limit to the
participation of foreign capital in the banking sector.
The presence of foreign banks in Azerbaijan is currently negligible. Analysis
of the development of the banking system of Azerbaijan shows that the most likely
party to integrate into the global financial system is the International Bank of
Azerbaijan (IBA) has branches in Russia and Georgia, as well as an office in the
United Kingdom (London), Germany (Frankfurt am Main), the US (New York),
United Arab Emirates (Dubai) and in Luxembourg.
Other Azerbaijani banks, which have the potential and prospects for access
to international markets - Pasha Bank, Xalq Bank, Bank Standard and Bank
Technology, which in terms of assets and the total capital included with the MBA
in the top five domestic credit institutions of the republic.
All these issues are analyzed in detail in the master’s thesis.
Dostları ilə paylaş: |