Tildagi ayrim so’zlar shakily jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan, bir xillari esa talaffuzi jihatidan o’xshash bo’ladi
Uzluksiz ta'lim tizimida boshlang‟ich ta'lim muhim bosqich hisoblanadi
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Uzluksiz ta'lim tizimida boshlang‟ich ta'lim muhim bosqich hisoblanadi
va unda ona tilini o‟qitish asosiy o‟rin egallaydi. Boshlang‘ich sinflar ona tili ta'limi o‘quvchilarda nutq faoliyatining asosiy turlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni hal etishni ko‘zda tutadi: Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi, so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik - semantik guruhi haqidagi, o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bilimlar tashkil etadi. Berilgan bu bilimlar o‘quvchilar nutqini o‘stirishga xizmat qiladi. Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga ko‘maklashishi lozim. Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning rang — barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o‘zbek tilidan bemalol — erkin, samarali va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish, zaruriy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari kerak. 1 I.A.Karimov ―Sog‘lom bola yili‖ Davlat dasturi va ―Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‖ asari. 2 Boshlang‘ich ta‘limga oid yangi tahrirdagi DTS 2010 –y. 5 «Ona tili» darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish lozim. Shuning uchun ushbu dastur va u asosida yaratilajak darsliklarda grammatik qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy tafakkur tarzini shakllantirish, dars va mashg‘ulotlarni o‘quvchilarning nutqiy malakasini yuzaga keltirishga qaratish maqsad qilib olindi. Ona tili ta'limi oldida quyidagi bosh maqsad turadi: ona tili mashg‘ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim. Og‘zaki nutq madaniyatini egallash, unga xos xususiyatlarni bilish; o‘quvchilarni gap va nutqni grammatik, orfografik, stilistik jihatdan adabiy til me'yorlariga rioya qilgan holda tuzishga o‘rgatish. Og‘zaki nutqni rivojlantirish uchun o‘quvchilar lug‘at boyligini izchil oshirib borish, gapning sintaktik tuzilishiga oid bilimlarni amaliy jihatdan egallash, nutq birliklari o‘rtasidagi mantiqiy uyg‘unlikni ta'minlashga oid malakalarni rivojlantirish, yangi harf- tovushga bog‘lab tavsiya etilgan so‘zlar ma'nosini o‘quvchilar to‘liq anglashiga erishish, rasm asosida o‘zaro bog‘langan kichik hikoyalar tuzishga o‘rgatish. Lug‘at ustida ishlash. O‘quvchilar nutqini boyitish, ular nutqida kam qo‘llaniladigan so‘zlarni alohida yozdirib borish, dars jarayonida lug‘at daftaridagi so‘zlarning ishlatilishiga e'tibor berish bilan qo‘shib olib borilish. Sinfdan tashqari o‘qish uchun hajm va mazmun jihatidan 1-sinf Alifbe davri uchun mos ertak, hikoya, masal kabilarni to‘g‘ri tanlash va o‘qish. O‘qigan asarlaridagi qahramonlar xatti-harakatini, she'r, to‘ishmoq, maqol, tez aytishlarni elementar baholay olishi lozim. Har bir haftaning oxirgi o‘qish darsidan 20 daqiqasi sinfdan tashqari o‘qish uchun ajratiladi. Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari uchun sinf kutubxonasini tashkil qilish lozim. O‘quvchilarni sinfdan tashqari o‘quv materiali bilan tanishtirishda ifodali, jonli nutq sharoiti, pedagogik mahorat va artistlik ko‘maklarini uyg‘un qo‘llash lozim. Sinfdan tashqari o‘quv mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning ota-ona yoki o‘qituvchi ko‘magida o‘rgangan she'r, hikoya va ertaklaridan namuna aytib berishlari, uyda bolani kitobga havas uyg‘otuvchi muhit yaratishga erishish. Boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyati va yozma nutqini, tafakkurni o‘stirish, ularda bilim olishga qiziqishni o‘stirish, faollik, mustaqillik, mehnatsevarlik, qiyinchiliklarni yenga olish qobiliyatlarini o‘stirish hisoblanadi. Bolalarning aqliy va nutqiy qobiliyatlarini muvaffaqiyatli o‘stirish kelgusida fanlarni puxta o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi. Boshlang‘ich sinflarda fonetika, grammatika, to‘g‘ri yozish va nutq o‘stirishdan beriladigan boshlang‘ich ma'lumotlar o‘rta maktablarda o‘qitiladigan ona tili va adabiyot sistematik kurslarining materiallari bilan bog‘lanadi va o‘zbek tilining turli tomonlariga oid keng tushunchalarni qamrab oladi. O‘quvchilar boshlang‘ich sinflarda so‘zlarning fonetik tarkibi bilan, so‘zlarni bo‘g‘inlarga va ma'noli qismlarga bo‘lish bilan, so‘z turkumlari va gap turlari, gap bo‘laklari bilan 6 bir qator to‘g‘ri yozuvni yozish qoidalari bilan tanishadilar. Dasturga ko‘ra, o‘quvchilarni so‘zning leksik ma'nolari bilan, ya'ni sinonim, antonim va ko‘p ma'noli so‘zlar bilan tanishtirish ham ko‘zda tutiladi. Fonetika, leksika, grammatika, to‘g‘ri yozuvdan boshlang‘ich bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida bolalarning fikrlash qobiliyatlari o‘sadi; ular til hodisalarini tahlil qilishga, qiyoslash 3 ga, umumlashtirishga va guruhlashga, o‘z nutqlarida til birliklari — so‘z va gaplarni to‘g‘ri qo‘llashga o‘rganadilar. 4-sinfda o‘quvchilar otlarning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, kelishik qo‘shimchalari bilan turlanishi va asosiy so‘roqlariga qarab ularning Boshlang‘ich sinflarda so‘z leksik-grammatik tomondan o‘rganiladi. Lug‘at ustida ishlashga katta e'tibor beriladi. Lug‘aviy mashqlar grammatika va to‘g‘ri yozishni o‘rganish bilan bog‘liq holda olib boriladi (Leksikadan nazariy bilim berilmaydi). O‘quvchilar o‘qish, grammatika, yozuv imlo materiallarni o‘rganish bilan bog‘liq holda, so‘zlar shaxs va narsalarning nomini, harakatini, belgisini, sanog‘i va tartibini ifodalashi, yaqin va qarama-qarshi (zid) ma'noni bildirish, matnlarda har xil ma'noda ishlatishni bilib oladilar; ular o‘z fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalashga, fikrga mos so‘zlar tanlay olishga o‘rgatib boriladi. So‘z turkumlariga o‘quvchilar ikkinchi sinfda tayyorlanadilar. Ular kim? (kimlar?), nima? (nimalar?) so‘rog‘iga javob bo‘lgan, shaxs va narsalar nomini, qanday?, qanaqa?, qaysi? so‘roqlariga javob bo‘lgan, shaxs va narsalarning belgisini, nechta?, qancha?, nechanchi? so‘roqlarga javob bo‘lgan so‘zlar sanog‘i va tartibini, nima qildi?, nima qiladi?, nima qilyapti? so‘rog‘iga javob bo‘lgan, narsa va shaxslar harakatini ifodalashni bilib oladilar; ularni ma'lum so‘zlarga so‘roq bera olishga, u yoki bu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘z nimani ifodalashini aytib berishga o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinflarda olib boriladigan ta'limiy ishlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, muomala odobini shakllantirish hisoblanadi. O‘quvchilar nutqini o‘stirish ustida ishlash savod o‘rgatishning birinchi kunlaridanoq, o‘qish va ona tili darslari, atrofimizdagi olam, matematika va boshqa fanlar, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar bilan bog‘liq holda izchillik bilan davom ettiriladi. Nutqiy mashqlardan bog‘lanishli nutqqa oid og‘zaki va yozma mashqlarga alohida ahamiyat beriladi. O‘quvchilarni har bir darsda kitob bilan ishlashga (o‘rganilayotgan mavzuni, kerakli qoidani, mashqni tezda to‘ishga, mashqtopshiriqlarini tartibi bilan izchil bajarishga) bajarilayotgan mashqning maqsadini (nimaga o‘rgatishini) tushunishga o‘rgatish kerak. O‘quvchilarda bilish jarayonini faollashtirish va ona tilidan beriladigan bilimlarni puxta o‘zlashtirish uchun ta'limiy o‘yinlar qatnashadigan turli qiziqarli mashqlar, boshqotirma krossvord — kataklarni harflar bilan to‘ldirib, o‘ylangan so‘zlarni to‘pishga oid to‘ishmoq mustaqil ma'noga ega bo‘lgan bir necha so‘zdan tuzilgan so‘zni to‘pish (belbog‘, gultojixo‘roz); so‘z yoki gapni shakl, harf, belgilar 3 Ona tili dasrligi 1-2-3-4-sinflar. Toshkent 2012. 7 bilan ifodalaydigan to‘pishmoq; har xil ko‘rgazmali qurollar, texnik vositalardan foydalanish va darsda ish orqali bolalarning toliqishining oldini olishga hamda dasturda tavsiya etilgan ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni birgalikda hal etishga erishish zarur. Tadqiqot ob‘ekti va predmeti. Ishning tadqiqot ob‘ektini boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi fani sistemasidagi yo‘nalishlar tashkil etadi.1,2,3,4- sinflardagi leksik bilim berishga va mustaxkamlashga oid mashqlar va uni o‘qitish metodikasi yuzasidan bildirilgan fikrlar, 5111700- ―Boshlang‘ich ta‘lim va sport tarbiyaviy ish‖ ta‘lim yo‘nalishi talabalari uchun o‘tiladigan ona tili o‘qitish metodikasi fani hamda shu bo‘limni to‘ldiruvchi talaba tanlov fanlari ishning predmetidir. Tadqiqot maqsad va vazifalari. Umumta‘lim maktablarining ona tili darsliklarida leksik bilimlarning berilishi, ularni taxlil qilish hamda yangi pedagogik texnologiyalar orqali darslarni tashkil etish orqali barkamol avlodni tarbiyalash maqsad qilib qo‘yilgan. Zero, 2014-yil qabul qilingan ―Sog‘lom bola‖ yili davlat dasturining 71-bo‘limida prezidentimiz tomonlaridan tahkidlanganidek‖ Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish sifatini yaxshilash chora-tadbirlarini amalga oshirish,o‘qitishning o‘yinli shakllaridan keng foydalanish zarur‖. Shu nuqtai nazardan kelib chiqqan xolda, tadqiqotda leksik bilimlar berishning o‘ziga xos yo‘llari turli o‘yin shakllari orqali dars ishlanmalari ko‘rinishida o‘z aksini to‘gan. Tadqiqotning vazifalari sifatida quyidagilar ehtirof etilgan: 1.Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklariga kiritilgan badiiy matnni shakllantiruvchi ayrim leksik vositalar xaqida nazariy mahlumot berish 2. Leksik vositalarni o‘rgatish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga o‘rgatuvchi vosita ekanligini ilmiy jihatdan asoslab berish 3.Omonim(shakldosh), sinonim(ma‘nodosh), antonim(zid ma‘noli) va tarixiy so‘zlarni yangi pedagogik tenologiyalar orqali o‘qitsh uslubiyotini dars ishlanmalari shaklida tadqiq etish. Shu orqali o‘quvchilar lug‘at boyligini oshirish, ularda ravon, chiroyli nutq malakalarini shakllantirish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Tadqiqot Muqimiy nomidagi Qo‘qon davlat pedagogika instituti ―Boshlang‘ich ta‘lim metodikasi‖ kafedrasining ―Uzluksiz ta‘limning ilmiy va metodik asoslari‖ ilmiy-amaliy muammosi rejasi asosida amalga oshirilgan. Ishning nazariy va amaliy natijalari Qo‘qon davlat pedagogika instituti bakalavriat talabalari, umumta‘lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun nashr ettirilgan ―O‘quvchilarni og‘zaki nutqini o‘stirish‖ mavzuidagi o‘quv- uslubiy qo‘llanmada o‘z aksini topgan. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar ro‘yxati. Ishda asosan boshlang‘ich sinflar uchun nashr ettirilgan va amalda qo‘llanilayotgan ―ona tili‖ darsligidan foydalanildi. Ishning nazariy tomonini yoritishda A.Nurmonov, N.Maxmudov, M.Asqarova , SH.Raxmatullaevlarning darsliklariga tayanib fikr yuritildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. 8 Tadqiqot metodologiyasini dialektik mantiq qonunlari tashkil etadi. Tadqiqotni amalga oshirishda analiz qilish,sintez qilish,qiyoslash, uzviy taxlil, zidlovga qo‘yish, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari va interaktiv metodlardan keng foydalanildi. Tadqiqot ishining nazariy va amaliy axamiyati. Ushbu tadqiqot natijalaridan bugungi kunda o‘qitishning zamonaviy vositalari asosida olib borilayotgan turli tadqiqotlarga muayyan darajada ilmiy materiallar bera olishi bilan ahamiyatlidir. Tadqiqot amaliy jihatdan umumta‘lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari va Boshlang‘ich ta‘lim yo‘nalishi talabalari uchun o‘quv rejasiga kiritilgan ―ona tili‖, ‖Boshlang‘ich ta‘limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar‖ fanlarida foydalanish mumkin. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|