Elmi redaktor:
Əliyev Rahib Oruc oğlu
texnika elmləri doktoru
Redaktorlar:
Qaziyev Yusif Cəbrayıl oğlu
Novruzov Lətif Qənbər oğlu
Paşayev Elbrus Paşa oğlu. Həsənov Fərzəli Həsən oğlu.
“Azdövsutəslayihə” İnstitutu – 80. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2013, 200 səh.
“Azdövsutəslayihə” İnstitutu – 80 “Azdövsutəslayihə” İnstitututunun tarixi və inkişaf yolu”
kitabının əsasında yenidən işlənib. Kitabda 1917-ci ilə kimi çar Rusiyası hökumətinin Azərbaycanda
pambıq bitkisinin yetişdirilməsi istiqamətində apardığı siyasət, Muğan düzünün təbii təsərrüfat şəraiti,
Araz və Kür çaylarında su çarxlarından və digər üsullardan istifadə etməklə əkin sahələrinin suvarılması,
Muğan düzündə pambıq bitkisinin becərilməsi məqsədilə magistral kanalların tikintisi, onların texniki
göstəriciləri və istismar dövründə yaranmış problemlər, bu layihələrin həyata keçirildiyi müddətdə Rusiya
ərazisindən gətirilmiş köçkünlərin məskunlaşdırılması, Araz çayında görülmüş sahil bərkitmə işləri və o
dövrün mənzərəsini əks etdirən çoxsaylı tarixi fotoşəkillər verilmişdir.
“Azdövsutəslayihə” İnstitutunun əsası qoyulduğu 1930-cu ildən hazırkı dövrə qədər Azərbaycanda
meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində həyata keçirilən layihələr, meliorasiya tikintilərinin texniki
göstəriciləri, iri suvarma və kollektor-drenaj sistemlərinin foto şəkilləri, sxematik planları, bu sahəyə dövlət
rəhbərliyinin ayırdığı diqqət, verilən göstəriş və tapşırıqların həyata keçirilməsi istiqamətində aparılan işlər,
institutda fəaliyyət göstərmiş və hal-hazırda çalışan əməkdaşlar haqqında da əhatəli məlumatlar verilmişdir.
Kitab meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində çalışan və bu sahə ilə maraqlanan geniş oxucu
auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur.
ISBN 978-9952-448-98-6
©
Paşayev Elbrus Paşa oğlu, 2013
©
Həsənov Fərzəli Həsən oğlu, 2013
4
GİRİŞ
İnsanların Azərbaycan ərazisində məskunlaşması və əkinçiliklə məşğul olmasının tarixi
çox qədim dövrləri əhatə edir. Cənubi Qafqazda aşkar edilmiş Eneolit dövrünə aid 150 erkən
əkinçilik maddi-mədəniyyət nümunələrinin 70 faizdən çoxu Kür-Araz düzənliyindədir.
Kür-Araz düzənliyində suvarma aparmadan əkin sahələrindən məhsul götürmək mümkün
deyil. Yəni, bu bölgədə su axmayan yerdə əkin sahəsi olmur. Münbit torpaq sahələri əkinçilik
üçün istifadəyə yararsızdır. Respublikamızda kənd təsərrüfatı məhsulları bolluğunun yaradıl-
ması mövcud su ehtiyatlarından və torpaq sahələrindən səmərəli istifadə olunmasından asılı-
dır.
Su insanın həyat və fəaliyyətində ən mühüm əhəmiyyət kəsb edən təbii sərvətlərdən biri-
dir. Su canlı aləmdə həyat prosesindəki vacibliyi nəzərə alınmaqla, planetimizin ən qiymətli
sərvətidir. Təbiətdə bitki və canlı orqanizmlərdə baş verən bütün proseslər suyun iştirakı ilə
həyata keçir. Bütün varlıqların yaradıcısı sudur. Müdrik insanlar su haqqında çox qiymətli
sözlər demiş və ya öz fikirlərini yazaraq gələcək nəsillərə çatdırmışlar.
Suyun əhəmiyyəti haqqında deyilmiş fikirlərdən biri də fransız yazıçısı Antuan de Sent-
Ekzüperiyə məxsusdur: “Su! Sənin nə dadın, nə rəngin, nə qoxun var. Səni təsvir etmək qey-
ri-mümkündür. Sənin nə olduğunu bilməyərəkdən səndən həzz alırlar. Sən həyat üçün lazım-
san demək azdır. Çünki sən həyatın özüsən. Sən dünyanın ən böyük sərvətisən”.
Dünyada minerallığı 1 q/l-dən az yerüstü təmiz su ehtiyatının 1 mln. kub km, 1 km
dərinlikdəki yeraltı qatda isə 4 mln. kub km həcmində təmiz və ya az minerallaşmış olduğu
proqnozlaşdırılmışdır.
Yer kürəsində olan təmiz su ehtiyatının ümumilikdə 5 mln. kub km həcmində olmasına
baxmayaraq, onun dünyada paylanması qeyri-bərabərdir və antropogen təsirlərdən mövcud
su ehtiyatları getdikcə azalır. Proqnozlara görə, enerji ehtiyatlarının XX əsrdə oynadığı rolu
XXI əsrdə içməli su ehtiyatları oynayacaqdır. Azərbaycan Respublikasında su ehtiyatlarının
qorunması və səmərəli istifadəsi daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ölkəmizin
illik yerüstü su
ehtiyatı təxminən 32,3 kub km həcmindədir və 70 faizi qonşu ölkələrdə formalaşaraq
transsərhəd çaylar vasitəsilə ərazimizə daxil olur. Qonşu ölkələr tərəfindən mövcud su ehti-
yatlarımızın məhdudlaşdırılması və keyfiyyətcə dəyişdirilməsi imkanlarının olduğu şəraitdə
əhalinin 70 faizdən çoxu transsərhəd sulardan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının 85 faizindən çoxu suvarılan torpaqlardan götürülür. Möv-
cud əkin sahələrini suvarmaq məqsədilə hər il 8-10 kub km həcmində su tələb olunduğundan
şirin su ehtiyatlarımızı qorumaq və səmərəli istifadə etmək ölkəmiz qarşısında duran mühüm
problemlərdən biridir.
Torpaq yüz illər ərzində millimetrlərlə mürəkkəb proseslərdən sonra yaranan, bitkilər,
heyvanlar, mikroorqanizmlər və başqa canlılarla yanaşı, insanların da yaşayış mənbəyi,
bəşəriyyətin varlığında həlledici rol oynayan başlıca sərvətdir.
İnsanların qida mənbəyi “torpaq-bitki-insan” və ya “torpaq-bitki-heyvan-insan”
sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsindən yaranır. “Məhsul bolluğunun atası əməkdirsə, torpaq onun
anasıdır” deyimini insanlar mədəniyyət tarixləri ilə həmyaşıd olan meliorasiya tədbirlərini
həyata keçirməklə gerçəkləşdiriblər. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, məhsul bolluğu yarat-
maq məqsədilə müxtəlif dövrlərdə bu bölgədə yaşayan insanlar Kür-Araz düzənliyində su-
varma sistemləri yaratmış, əkinəyararlı torpaq sahələrini davamlı olaraq genişləndirmək üçün
müvafiq tədbirlər görmüşlər.
Azərbaycan Respublikası ərazisində kənd təsərrüfatında istifadəyə yararlı olan 4,5 mln.
hektardan 3,2 mln. hektarı əkinçilik üçün suvarmanın aparılmasını tələb edən torpaqlardır.
Kifayət qədər su ehtiyatı olmadığına görə hazırda suvarma aparılan torpaqların ümumi sahəsi