63
Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı naziri Tağı Əbdülrəhimov
Çin Xalq Respublikasından gəlmiş mütəxəssislərlə. 1956
(Tağı Əbdülrəhimov soldan birinci)
64
Soldan: Abbasov Mehdi Əli oğlu, İbadzadə Yusif Əliqulu oğlu,
Suçkov Viktor Nikolayeviç. 1956
Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı nazirinin müavini Yusif İbadzadə
Çin Xalq Respublikasından gəlmiş mütəxəssislərlə görüşdə. 1956
65
ilə təmin edir. Yuxarı Şirvan kanalının üzərində nasos stansiyası tikməklə suvarma suyunun
çatışmadığı Ağsu rayonunda əlavə 20 min hektar sahədə su təminatı yaxşılaşmışdır. Kanalın
ümumi uzunluğu 123 km, sərfi saniyədə 78 kub m-dir. Hidravlik göstəriciləri aşağıdakı kimi-
dir: dibdən eni b=8÷3 m; suyun sürəti v=0,72÷0,5 m/san; kanalın inşaat dərinliyi h= 4,60÷
3,75 m; yamaclığı m=2,0; m=1,5.
Kanalın istismara verildiyi ilk illərdə faydalı iş əmsalı aşağı idi. Yuxarı Şirvan kanalından,
onun su verdiyi suvarma sisteminin kanallarından sızmaya gedən suların və suvarma texnika-
sına və suvarılmanın aparılma mədəniyyətinə əməl olunmadığına görə, əkin sahələrinə veril-
miş artıq suvarma normalarından və digər səbəblərdən, suvarılan sahələrdə drenaj olmadığı
üçün yeraltı qrunt sularının səviyyəsi az müddət ərzində yer səthinə yaxınlaşdığına görə, su-
varma aparılan sahələrdə torpaqlarda şorlaşma prosesi başladı.
Məlum olduğu kimi, Şirvan düzündə 1950-ci ildə 96 min hektar suvarılırdısa, 1955-ci ildə
132 min hektar, 1960-cı ildə 156 min hektar, 1965-cı ildə isə 167 min hektar suvarma aparılan
sahə olmuşdur. Ərazilərdə drenaj sistemlərinin geniş miqyasda tikilməsinə başlanılmışdır.
Kollektor-drenaj sistemləri tikilmiş sahələr 1960-cı ildə 20 min hektar, 1965-ci ildə isə 134
min hektar idi. Şirvan düzündə tikilməsi nəzərdə tutulan drenlərin suyunu Xəzər dənizinə
axıtmaq məqsədi ilə Baş Şirvan kollektorunun layihə sənədlərinin hazırlanmasına başlandı.
Baş Şirvan kollektorunun tikintisinə 1960-cı ildə başlanmış və 1964-cü ildə istismara
verilmişdir. Kollektorun uzunluğu 216 km, mənsəbdə normal sərfi Q = 36,9 kub m/san (mak-
simal sərf 44 kub m/san), Baş Şirvan kollektorunun başlanğıcı ilə mənsəbi arasında
yüksəkliklər fərqi 24,85 m, orta mailliyi i=0,00013, suyun orta sürəti v=0,5÷0,4 m/s (bəzi
sahələrdə 0,85÷0,7 m/s), başlanğıcında suyun sərfi 2 kub m/san, orta dren modulu 0,12 l/san
Yuxarı Şirvan kanalında baş suqəbuledici qurğu
66
Yuxarı Şirvan kanalının təsir zonasında ərazinin sxematik planı
67
ha, dibdən eni b=1,5÷12,0 m, mənsəbdə 2,3 km uzunluqdakı hissədə b=33 m-ə, qazma
dərinliyi 3,5÷7,5 m (bəzi sahələrdə 12÷34 m), yamaclıq əmsalı m=1,25÷2,5 idi.
Yuxarı Qarabağ kanalı 1958-ci ildə istismara verilmişdir. Su anbarındakı Yuxarı Portal
baş qurğusundan qəbul edilən su, uzunluğu 1072 m, diametri 4,9 m olan tuneldən keçirilərək
Aşağı Portal baş qurğusu vasitəsilə kanala verilir. Su qəbul edilən yerdə kanalın dib yüksəkliyi
59 m-dir.
Torpaq məcrada tikilmiş kanalın uzunluğu 172,4 km, normal su sərfi saniyədə 113 kub m,
maksimal su sərfi isə saniyədə 138 kub m-dir.
Kanal Qarabağ zonasının, Mil düzünün (az da olsa Muğan düzünün) 122 min hektar
sahəsini su ilə təmin edir. Araz çayında su az olan vaxtlarda bu kanala Bəhrəmtəpə hidroqov-
şağına saniyədə 45 kub m su vermək mümkündür. Eyni zamanda, AzDRES-in (Azərbaycan
Dövlət Rayon Elektrik Stansiyası) istifadə etdiyi soyutma suyu da bu kanaldan götürülür. Qış
aylarında əkin sahələrinə su lazım olmadıqda belə, AzDRES-ə görə kanala saniyədə 65 kub
m su verilir. Soyutma sistemindən çıxan isti su yenidən kanala axıdılır. Bu isə suvarma apa-
rılmayan aylarda AzDRES-in fasiləsiz işi ilə bağlı kanalda təmir-bərpa işlərinin aparılmasına
mane olur. Kanala daxil olan isti su torpaq məcrada müxtəlif bitkilərin inkişaf etməsinə şərait
yaratdığından, kanalın en kəsik sahəsi azalır və hidravlik parametrlər dəyişir, kanalın su apar-
ma qabiliyyəti 20-30 % azalır.
Yuxarı Qarabağ kanalına su buraxılmamışdan əvvəl kanalın istiqaməti keçən ərazilərdə,
kanalətrafı sahələrdə (1955) qrunt sularının orta yatım dərinliyi 10-15 m idi. Kanala su verilən
ilin sonunda qrunt sularının orta yatım dərinliyi 5-6 m, təxminən 5-7 il keçəndən sonra isə
3,0÷3,5 m olur. 1962-ci ildə Xaçınçayın yaxın ərazilərdəki kanal keçən sahələrdə qrunt sula-
rının orta yatım dərinliyi 1,0÷1,5 m idi.
Yuxarı Qarabağ kanalında baş suqəbuledici qurgu
68
Yuxarı Qarabağ kanalının təsir zonasında ərazinin sxematik planı
69
Aparılmış araşdırmalardan sonra məlum olmuşdur ki, torpaq məcrada tikilmiş kanala su
verilən ilkin vaxtlarda sızmaya gedən itkilər təxminən 50 % olmuşdur. Sonrakı illərdə məcrada
gedən təbii kipləşmədən kanalda su itkisi azalmış, məcranın en kəsik sahəsi artdığından, ka-
nalın su aparma qabiliyyəti də yüksəlmişdir.
Qarabağ kanalının təsir zonasında yerləşən əkin sahələrində qrunt sularının səviyyəsini
böhran dərinliyində saxlamaq və torpaqların təkrar şorlaşmasının qarşısını almaq məqsədilə,
təsərrüfatlardakı kollektor-drenaj sistemlərindən kənar olunan dren sularını ərazidən kənara
axıtmaq üçün Mil-Qarabağ kollektoru tikilmişdir.
Mil-Qarabağ kollektorunun tikintisinə 1958-ci ildə başlanılmış, 1966-cı ildə isə tikinti
işləri sona çatmışdır. Kollektorun uzunluğu 168 km, Qarabağ və Mil düzlərində xidmət etdiyi
sahə 169 min hektardır. Kollektor Kürdəmir rayonu Mollakənd kəndi yaxınlığında, Kür çayı-
nın sağ sahilindən düker qurğusu ilə sol sahilə keçirilmişdir. Kollektorun maksimum sərf
aparma qabiliyyəti Q=48 kub m/san idi. Kollektorun inşaat dərinliyi 6,0; 5; 3,5, yamaclıq
əmsalı 1,5m, dibdən eni 1,8÷1,5 m-dir.
Samur-Abşeron kanalının tikintisi, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, iki növbədə həyata ke-
çirilmişdir. 1940-cı ildə istismara verilmiş birinci növbəsinin uzunluğu 108,7 km, sərfi
saniyədə 24÷16 kub m, su ilə təmin edilən əkin sahəsi 70 min hektar olmuşdur. Kanal torpaq
məcrada inşa edilmişdir.
Dəvəçidən-Abşerona qədər uzunluğu 86,3 km olan ikinci növbəsi 1955-ci ildə istismara
verilmişdir.
Samur-Abşeron kanalın sonunda Ceyranbatan su anbarı yaradılmışdır.
Abşeron yarımadasında əkinəyararlı sahələri suvarma suyu ilə təmin etmək, Bakı və Sum-
qayıt şəhərlərində su təchizatı sahəsində yaranmış problemləri aradan qaldırmaq məqsədilə
Samur-Abşeron kanalında baş suqəbuledici. Samur çayı. 1955
Dostları ilə paylaş: |