17
Car hökuməti və rus burjuaziyası Mil və Muğan düzlərində pambıqçılığa və rus
müstəmləkəçilik işinə təkan vermək məqsədilə ilk növbədə bu bölgədə su təsərrüfatı sistemləri
yaratmağa çalışdı.
1870-ci ildə Peterburqda keçirilən sənaye qurultayında Moskva manufakturalarında
işlədilən Amerika pambığını Azərbaycanın Mil və Muğan düzlərində əkiləcək pambıqla əvəz
etmək haqqında məsələ müzakirə edilmişdir. qurultayda məhşur fabrikant Morozov tərəfindən
Mil düzündə aparılmış sınaq təcrübəsinə əsaslanaraq Mil və Muğan düzlərini pambıqçılığın
vətəninə çevirmək qərarı qəbul edilmişdir. qərarı həyata keçirmək üçün Mil və Muğan
düzlərində aparılan axtarış-tədqiqat işlərinin miqyası daha da genişləndirilmişdir.
qafqaz canişinin əmri ilə 1879-cu ildə Mil və Muğan düzlərində təbii şəraiti öyrənmək
məqsədilə rus mühəndisləri Psariyev və İvanov Azərbaycana göndərildi. Aparılan axtarış-
tədqiqat işləri nəticəsində aydın olmuşdur ki, ərazidəki torpaqlardan demək olar ki, əkinçilik
üçün istifadə olunmur. əlverişli iqlim nəzərə alınmaqla qış aylarında ərazidə xırda və iri-
buynuzlu heyvanlar saxlanılır. Təd qiqatçıların fikrincə heyvandarlıqla məşğul olan yerli
əhalini əkinçiliklə məşğul olmağa vadar etmək və bu bölgəyə rus kəndlilərini köçürməklə
qəbul olunmuş qərarı həyata keçirmək olar. Mühəndislər tərfindən Mil düzündə qədim
dövrlərdən qalmış Daşçayarx, Xanarx, Sultanbutarx və Govurarx kanallarının bərpa
layihələri də tərtib olunmuşdur.
Mil və Muğan düzlərində 1880-ci ildə S.N.Veysenqofun, 1888-ci ildə İ.Jilinkskinin
rəhbərdlik etdiyi ekspedisiyalar tərəfindən də geniş tədqiqat işləri aparılmışdır.
qeyd etmək lazımdır ki, aparılmış bu tədqiqat işlərinin nəticəsi də təklif olaraq kagız
üzərində qaldı. Zaqafqaziyadakı hakimiyyət orqanları başa düşürdülər ki, 10-larla arxın təmiri
və bərpa olunması bu bölqədə nəzərədə tutulan işlərin həyata keçirilməsi üçün kifayət deyil.
Odur ki, milli müstəmləkə siyasətinə uyğun olaraq rus kəndlərinin kütləvi şəkildə bölgəyə
köçürülməsi istiqamətində hazırlıq işlərinə başlandı.
Zaqafqaziyada su təsərrüfatı sahəsini inkişaf etdirmək məqsədilə hökumət yenidən tədqiqat
işlərinin aparılmasına göstəriş verdi. Hökumətdə əmlak və əkinçilik naziri vəzifəsini tutan
general-leytenant Jilinskinin rəhbərliyi altında regionlarda işləyəcək komissiya yaradıldı.
Muğan düzündə Kür və Araz çayları boyunca suvarma layihələrini tərtib etmək məqsədilə
1895-1896-cı illərdə mühəndis Navrotskinin başçılığı altında tədqiqat-axtarış işləri aparıldı.
Muğan
düzünün iqlimi, relyefi və torpaq örtüyü haqqında geniş məlumatlar toplanıldı.
Ekspedisiyanın Muğan düzündə işlədiyi 1896-ci ildə Araz çayında tarixdə qeydə alınma-
mış və bölgəyə fəlakət gətirən güclü daşqın sərfi baş verdi. Çay, indiki Saatlı rayonu ərazisində
sağsahil dambasını yararaq öz məcrasından çıxdı və bütün Muğan düzünü su altında qoyaraq
Xəzər dənizinə töküldü. bölgədəki yaşayış məntəqələrinə, əkin sahələrindəki mövcud su
təsərrüfatı və meliorasiya sistemlərinə ciddi ziyan vurdu. Muğan düzündə Ağ-çala və
Mahmud-çala gölləri yarandı. Tədqiqat işini aparan mütəxəssislər baş vermiş təbii fəlakətlə
bağlı nəzərdə tutulmuş işləri dayandırmalı oldular. Daşqından sonra məlum olmuşdur ki, Araz
çayı məcrasını
dəyişmiş, “Yeni Araz” adlanan məcra yaranmışdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Araz çayında baş vermiş daşqın nəticəsində Muğan
düzündə yerin üst hissəsi su ilə birlikdə münbit bərk hissəciklər - asılı gətirmələrlə də
örtüldüyündən, müəyyən müddətdən sonra əkin sahələrində torpağın münbitliyinin xeyli
dərəcədə artdığı da müşahidə olunmuşdur.
XX əsrin əvvəllərində Muğanda axtarış işləri aparmış tədqiqatçılardan biri baş verənlərə
münasibətini bildirərək yazmışdır: “Araz çayı 800 km-ə bərabər uzunluğu boyu hövzəsində
olan dağ süxurlarını axımında toplamış, xırdalamış və üyüdərək ən narın və qiymətli
hissəciklərini Muğan düzünə gətirmişdir”. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, Araz çayı