Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
9
Dibrar çök
əkliyində, Talış dağlarında mövcuddur. Hacınovur
dağətəyi, Kiçik Qafqazın dağətəyi və orta dağlıq hissələri
mülayim iqlim, soyuq qış şəraiti ilə fərqlənirlər.
Atmosfer çöküntül
ərinin miqdarı hidroqrafik şəbəkənin
paylanmasına təsir göstərir. Azərbaycanın baş çay arteriyaları
(qolları ilə birlikdə) Kür və Arazdır. Bunlardan başqa, Alazan,
Əyriçay, Tərtər, Türyançay və bir çox başqa çaylar da
mövcuddur.
Böyük Qafqazın cənub yamacındakı Balakən,
Qaraçay, Şinçay, Göyçay, Girdıman və b. çayların vadiləri
dağıdıcı qüvvələr nəticəsində genişlənmişdir. Şimal yamacda
D
əvəçi, Şabran, Çağacuq çaylar formalaşırlar. Kiçik Qafqazın
çayları, əsas
etibarilə, dağ silsiləsinin suayrıcında formalaşaraq,
şimal, şərq və cənub istiqamətlərdə axır. Şahdağ və Murovdağ
dağ silsiləsinin şimal-şərqindən mənbəyini götürən Tovuz,
Z
əyəm, Şəmkir, Qoşqar, Gəncə və bir çox çaylar Kür çayına
tökülür. Az
ərbaycanda bitki örtüyünün paylanmasında relyef
qurşağına uyğun olaraq səhra, yarımsəhra, çöl, meşə, dağ-
ç
əmənlik və s. bitki tiplərinə rast gəlinir. Samur-Dəvəçi çöllüyü,
Abşeron yarımadasının mərkəzindən Muğan düzənliyinə qədər
sah
ə səhra, yarımsəhra xarakteri daşıyaraq yovşan, şoranlıq otu və
s. bitkil
ərlə örtülüdür. Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsinin
dağətəyi zonasında, yəni Qazax, Xanlar, Ağdərə, Ceyrançöl və
Şamaxının bəzi sahələri çöl, qismən yarımsəhra tipli
bitkilərlə
örtülüdür. Respu
blikanın orta və yüksək dağlıq yerləri (o
cüml
ədən Naxçıvan) çəmənlik, çəmən-çöl bitkilərlə örtülüdür.
Orta dağlıq, qismən yüksək dağlıq qurşaqda iriyarpaqlı
ağaclardan palıd, fıstıq, vələs geniş yayılmışdır. Talış dağlarında
relikt olan d
əmir ağacı, ipək akasiyası kimi nadir ağaclar
mövcuddur.
Qarışıq yarpaqlı meşələr rütubətli Lənkəran və
Qarabağ düzənliklərinin örtüyüdür. İqlim, oroqrafik, torpaq-bitki
örtüyünün mür
əkkəb vəhdəti Azərbaycanda müxtəlif tipli
landşaftın formalaşmasına şərait yaradır (yarımsəhra, çöl, meşə,
ç
əmənlik).
Az
ərbaycanda aşağıdakı landşaft tipləri mövcuddur:
Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
10
a)
yarımsəhra (Kür-Araz çökəkliyi);
b) quru çöl (450-500 m. -d
ən 1200 m. -ə qədər hündürlük);
c)
dağ-meşə (600 m. -dən 2000 m. -ə qədər olan hündürlüklü
dağlıq hissələr);
ç) alp ç
əmənlik (2000-3000 m. hündürlüklü sahə).
Stratiqrafiya: Az
ərbaycanın geoloji quruluşunda Fanerozoy
eonotemin
Paleozoy, Mezozoy v
ə Kaynozoy eratemlərinin
çöküntü, püskürm
ə və metamorfik süxurları iştirak edirlər.
Qafqazın Böyük Qafqaz dağları hissəsi miogeosinklinal inkişaf
m
ərhələsi keçmişdir. Böyük Qafqazın geoloji quruluşunda, əsas
etibaril
ə, normal dəniz çöküntüləri iştirak edirlər. Kiçik Qafqaz
evgeosinklinal inkişaf mərhələsi keçmiş və geoloji quruluşunda
püskürm
ə, püskürmə-çökmə (piroklastik), qismən
isə çökmə
süxurlar iştirak edirlər.
Paleozoy eratemi çöküntül
əri
Naxçıvan
Muxtar
Respublikasında yer səthinə çıxır. Devon,
Karbon və Perm
sisteml
əri çöküntüləri əsas etibarilə dəniz fasiyalı karbonat
süxurlardan t
əşkil olunub.
Devon sistemi H. V. Abix (1873), P.
Bonne (1947), Ş. Ə.
Əzizbəyov (1961), A. B. Məmmədov (1999) və b. tərəfindən
öyr
ənilmişdir. Şərur-Culfa antiklinoriumun geoloji quruluşunda
orta-
üst şöbələrinin çöküntüləri iştirak edərək, karbonatlı
süxurlardan ibar
ətdir. Orta Devondan Eyfel və Jivet, Üst
Devondan
Frans v
ə Famen mərtəbələri çöküntüləri məlumdur.
Karbon sistemi
nin alt şöbəsinin Turne, Vize, Serpuxov
m
ərtəbələrinin çöküntüləri müəyyən edilmişdir. Onlar dəniz
fasiyalı karbonat süxurlardan təşkil olunub. İlk dolğun məlumat F.
Frex, sonralar P. Bonne, N. N.
Yakovlev, Ş. Ə. Əzizbəyov, A. M.
Sadıkov və b. tərəfindən verilmişdir.
Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
11
Perm sistemi Q. Q.
Artqaber, Ş. Ə. Əzizbəyov, K. O.
Rostovtsev, A. B. M
əmmədov və b. tərəfindən öyrənilmişdir.
Şərur-Culfa antiklinoriumu geoloji quruluşunda iştirak edərək,
bitumlu v
ə foraminiferli əhəngdaşlarından təşkil olunub.
K
əsilişdə Alt Permdən yalnız Üst Bolor mərtəbəsi çöküntüləri
m
əlumdur. Üst Permdən Kuberqanda, Murqab, Midiy,
Culfa və
D
ərəşəm mərtəbələrinin süxurları kəsilişdə iştirak edirlər.
Mezozoy eratemi çöküntül
əri Kiçik və Böyük Qafqaz
meqantiklinoriumlarının iri tektonik strukturlarının quruluşunda
iştirak edirlər. Eyni zamanda Xəzəryanı düzənliyində, Kür
dağarası çökəkliyində qazılan dərin quyularda Üst Mezozoy
çöküntül
əri (Yura, Təbaşir) aşkar olmuşdur. Mezozoy eratemi
sisteml
əri çökmə, püskürmə və metamorfik süxurlardan ibarətdir.
Trias sistemi çöküntül
əri H. V. Abix, A. M. Sadikov, K. O.
Rostovtsev, T. A. H
əsənov və b. tərəfindən öyrənilmişdir. Bu
çöküntül
ər Naxçıvanda yer üzərinə çıxırlar. Sistem alt və orta
şöbələrlə təmsil olunur. Şərur-Culfa antiklinoriumunun
quruluşunda Alt Triasın İnd və Olenik, Üst Triasın Aniziy və
Ladin m
ərtəbələrinin çöküntüləri əhəngdaşı, dolomit,
dolomitl
əşmiş əhəngdaşıları ilə təmsil olunur.
Yura sistemi H. V.
Abix, Ş. Ə. Əzizbəyov, M. Ə. Qaşqay, V.
Y.
Xain, Ə. Ş. Şıxəlibəyli, T. A. Həsənov, M. R.
Əbdülqasımzadə, V. B. Ağayev, R. Q. Babayev və b. tərəfindən
öyr
ənilmişdir. Yura çöküntüləri Kiçik və Böyük Qafqazın iri,
gömülmüş quruluşlarında iştirak edir. Alt Yura - Hettanq,
Sinemyur, Plinsbax v
ə Toar mərtəbələri terrigen, Orta Yura -
Aalen, Bayos, Bat, Kellovey m
ərtəbələri püskürmə və piroklastik
süxurlardan, Üst Yura - Oksford, Kimeric, Titon m
ərtəbələri isə
karbonat, çökm
ə-terrigen süxurlardan ibarətdir.