Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
22
Göll
əri - uçqun və vulkanik mənşəlidir. Böyük və Kiçik Alagöl,
Qaragöl, Göygöl, Maralgöl v
ə s. Vilayətdə şorsulu göl yoxdur.
Landşaft - 600 m.-ə qədər dağ çölləri, 600-2000 m. arasında
dağ meşələri, 2000-3000 m. arasında dağ çəmənləri, uca dağ
zirv
ələrində isə nival landşaft hakimdir. Vilayətdə yarımsəhra
landşaftı yoxdur.
Qoruqları - Göygöl, Qaragöl, Bəsitçay və s.
Vilay
ət 4 fiziki-coğrafi rayona bölünür:
1.
Qarabağ vulkanik yaylası rayonu;
2.
Qarabağ dağları rayonu;
3. G
əncə rayonu;
4. H
əkəri rayonu.
Kiç
ik Qafqaz geodinamik şəraitlərin müxtəlifliyi ilə
s
əciyyələnir. Onun şimal-şərq hissəsi mezozoyda təməli
Zaqafqaziya aralıq massivinin Baykal bünövrəsi üzərinə
qoyulmuş adalar qövsünün inkişaf rejimi ilə səciyyələnir. Burada,
Böyük Qafqazdan f
ərqli olaraq, maqmatik süxurlar üstünlük təşkil
edir.
İntensiv maqmatizm Kiçik Qafqazın hüdudları daxilində
dördüncü dövr
ədək təzahür etmişdir. Maqmatik süxurlar müxtəlif
petrokimy
əvi və petroqrafik tiplərə bölünür. Buna uyğun olaraq
maqmatizml
ə əlaqədar formalaşan yataqların genetik tipləri də
daha çox müxt
əlifdir. Belə ki, Böyük Qafqazın cənub yamacında
kolçedan formasiyasının qurğuşun, sink və mis yataqları əmələ
g
əlmiş, Kiçik Qafqazda isə bunlardan əlavə həm də başqa
kolçedan, skarn, hidrotermal, vulkanogen-çökm
ə və digər genetik
tipli d
əmir, qızıl, molibden, kobalt, alunit yataqları, həmçinin
seolit, bentonit v
ə b. qeyri-filiz faydalı qazıntıların yataqları da
formalaşmışdır.
Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
23
Böyük v
ə Kiçik Qafqazı bir-birindən ayıran dağarası Kür
çök
əkliyinin əsasən şərq hissəsi Xəzərin şelf zonasının lap
iç
ərilərinə qədər izlənilən iri neft və qaz yataqlarının olması ilə
xarakteriz
ə edilir. Lakin çökəkliyin qalın çökmə çexolu metal
yataqlarının axtarışı baxımından hələ ki tədqiq olunmamışdır.
Kiçik Qafqaz adalar qövsünd
ən cənub-qərbdə ofiolit zonası
uzanır. Metallogenik baxımdan bu zona dunitlərlə əlaqədar olan
çoxsaylı xromit filizi təzahürlərinin, həmçinin civə və qızıl
yataqlarının olması ilə səciyyələnir. Tədqiqatçıların, xüsusilə qızıl
filizi yataqlarında, metalların mənbəyi haqqındakı fikirləri bir-
birind
ən kəskin sürətdə fərqlənir. Kiçik Qafqazın ofiolit
kompleksinin inkişaf tapdığı riftogen zonası cənub-qərbdə
Önqafqaz aralıq massivi ilə cənubdan onun üzərinə sürüşərək
g
ələn İran plitəsinin kolliziya zonası ilə əvəz olunur. Paleozoy
fundamenti üz
ərində paleogen-neogen çöküntülərindən təşkil
olunmuş, ehtiyatı milyard tonlarla olan nəhəng daş duz
yataqlarının mövcudluğu ilə seçilən Naxçıvan çökəkliyi yatır.
T
əbaşir-paleogen yaşlı çökmə, vulkanogen-çökmə süxurların və
nadir hallarda rast g
ələn maqmatitlərin yayıldığı Talış
strukturunda yataqlar aşkar olunmamışdır. Azərbaycanda ən iri
faydalı qazıntı obyektlərindən biri olan və istismar edilən yeganə
alunit yatağı – Zəylik Daşkəsən rayonunda yerləşir. Alunitdən
alüminium oksidi al
maq üçün Leninqradın (hazırkı Sankt-
Peterburqun) keçmiş Ümumittifaq alüminium-maqnezium
institutunda alunit filizl
ərin kompleks emalı üçün texnoloji sxem
işlənib-hazırlanmış, Kirovabad (hazırkı Gəncə), Sumqayıt
alüminium zavodları tikilmişdir.
Daşkəsən yatağının dəmir filizi cisimləri 50 ilə yaxındır ki,
istismar olunur v
ə qalıq ehtiyatlar təxminən 90 ilə çatır
(Zamanov, 1998).
Böyük Qafqazın Balakən-Zaqatala
rayonlarındakı əlvan metalların (qurğuşun, sink, mis) mövcud
xammal bazası əsasında Respublikada daha bir metallurgiya
m
ərkəzinin təşkil olunması barədə dəfələrlə məsələ qaldırılmışdır.
Az
ərbaycanın bir sıra qızıl filizi yataqlarının istismarı üçün xarici
Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
24
firmalar il
ə uzunmüddətli kontrakt bağlanmışdır. Respublikada
dünya bazarına çıxarıla bilən yüksək keyfiyyətli seolit və bentonit
yataqları da vardır.
Kiçik Qafqaz dağ sisteminin Azərbaycan Respublikasındakı
hiss
əsi, əsasən, ümumi baş suayrıcısı olmayan və müxtəlif
istiqam
ətlərdə uzanan bir neçə silsilədən ibarətdir. Bunlar
Murovdağ, Qarabağ, Mıxtökən silsilələri, Şahdağ, Şərqi-Göyçə
(Şərqi Sevan) Zəngəzur, Dərələyəz silsilələrinin bir hissəsi,
vulkanik Qarabağ yaylasının çox hissəsi, Başkənd-Dəstəfur
çök
əkliyi və s. ibarətdir. Bəzi mənbələrdə Zəngəzur və Dərələyəz
silsil
ələri, Qarabağ yaylası Kiçik Qafqaza aid edilmir. Şahdağ
silsil
əsi şimal-qərbdə eyni adlı Şahdağ zirvəsindən (2901 m. )
başlanır və cənub-şərqdə Hinaldağ zirvəsinədək (3367 m. ) davam
edir.
Hinaldağdan şərqə Murovdağ silsiləsi Gamış dağınədək
(3724 m.
) uzanır. Bu silsilələrdən şimalda Başkənd-Dəstəfur
çök
əkliyi, daha şimalda isə Şəmkir günbəzvarı yüksəkliyi
yerl
əşir. Həmin yüksəklik Şahdağ və Murovdağ silsiləsidir
(hündürlüyü 3000 m. -d
ək). Pant silsiləsi və təcrid olunmuş halda
yüks
ələn Kəpəz dağı (3030 m. ) Başkənd-Dəstəfur çökəkliyini
şərqdə Ağcakənd çökəkliyindən ayırır.
Qafqazın şimal yamacının silsilələri şimala doğru alçalaraq Orta
Kür çök
əkliyində dik yamacla Gəncə-Qazax düzənliyinə keçir.
Şərqi Göyçə (Şərqi Sevan) silsiləsi Tərtər çayı və Göyçə (Sevan)
gölü hövz
ələrinin suayrıcısını təşikl edir. Ən yüksək zirvəsi Kəti
dağıdır (3437 m. ). Kiçik Qafqazın cənub-şərq qurtaracağı olan
Qarabağ silsiləsi Araz çayına tərəf alçalaraq dağətəyi maili
düz
ənliklərə keçir. Ən yüksək zirvələri Qızqala (2843 m. ),
Qırxqız (2830 m. ), Böyük Kirs (2725 m. ) və s. silsilələrinin
geniş və hamar suayrıcı fonunda tənha qayalıq yüksəkliklər təşkil
edir. Silsil
ənin şimal yamacında köndələn qollar və çökəkliklər
var.
Qarabağ silsiləsi şimal-qərbdə enlik istiqamətində uzanan
Mıxtökən silsiləsi (Dəlidağ 3613 m. ) ilə birləşir. Zəngəzur və
D
ərələyəz silsilələrinin müvafiq olaraq cənub-qərb və cənub
yamacları
Azərbaycan
Respublikası
(Naxçıvan
MR)
Dostları ilə paylaş: |