Pedaqoji proses əhatə olunan məsələlər

öyrənilir və tədbirlər görülür; sonuncuda – qarşılıqlı pedaqoji təsirin inkişaf meyli 

dəqiqləşdirilir.  

Uşaq  şəxsiyyətinin  inkişafında  ahəngdarlıq  qanunu  tələb  edir  ki,  pedaqoji 

prosesdə  birtərəfliliyə  yol  verilməsin,  pedaqoji  prosesdə  ciddiliyin  və  marağın 

vəhdəti  təmin  edilsin.  Təlim  və  tərbiyədə  birtərəflik,  yeknəsəqlik,  şablon  uşaq 

şəxsiyyətinin  inkişafında  ahəngdarlı-ğı  pozur.  Məsələn,  təlimdə  şagird  marağını 

nəzərə almamaq, onun fərdi xüsusiyyətləri ilə hesablaşmamaq, bütün şagirdlərə eyni 

tələb  vermək  halları  olur.  Bunun  əksi  də  müşahidə  edilir.  Şagirdin  fərdi 

xüsusiyyətlərini,  marağını  nəzərə  almağa  çalışan  müəllimlərdən  bəziləri  ona  qarşı 

tələbkarlığı tamam unudur, onun səviyyəsinə enir, im-kanından xeyli aşağı tapşırıq 

verir.  Nə  birinci,  nə  də  ikinci  halda  istənilən  pedaqoji  səmərəni  almaq  mümkün 

olmur.  

Şagirdin  mövcud  səviyyəsini  nəzərə  almayan  təlim,  yalnız  biliyin 

mənimsənilməsi  məqsədini  güdən,  ondan  yalnız  zehni  fəaliyyət  tələb  edən,  yalnız 

mücərrəd  anlayışları  işə  salan  təlim  emosionallığı  söndürür,  öyrədiləsi  tədris 

materialının tərbiyəvi imkanlarını məhdudlaşdırır, təlimə olan həvəsi azaldır. Bu cür 

təlim  şagirdlərə  müntəzəm  zehni  fəaliyyət  bacarığı  aşılasa  da,  onlarda  təfəkkürün 

inkişafına  şərait  yaratsa  da,  əldə  etdikləri  bilikdən  fərəhlənmək,  biliyə  can  atmaq 

meyli yaratmır. Şagirdin yalnız marağına bel bağlayan təlim, istər-istəməz, şagirdə 

zehni  inkişafın,  iradənin  qarşısına  sədd  çəkir,  onda  çətinlikləri  aradan  qaldırmaq 

əzmini azaldır. Odur ki, təlim zamanı ciddi zehni gərginlik tələb edən tapşırıqlarla 

şagirdlərin fərdi xüsusiyyətləri və maraqları uzlaşdırılmalıdır. Belə olduqda onların 

faydalı cəhətləri bir-birini tamamlayır.  

Pedaqoji  proses  daxilən  bir-biri  ilə  bağlı  olan  proseslərin  məcmusudur.  Bu 

proseslərin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada öyrədilən sosial təcrübə formalaşan 

insanın  keyfiyyətinə  çevrilir.  Pedaqoji  proses  təlim,  təhsil,  tərbiyə  və  inkişaf 

proseslərinin mexaniki birləşməsi deyildir. O, xüsusi qanunauyğunluqlara tabe olan 

keyfiyyətcə  yeni  bir  qurumdur.  Pedaqoji  prosesin  daxilində  olan  proseslər  vahid 

məqsədə  xidmət  edir.  Pedaqoji  prosesin  daxilində  münasibətlərin  mürəkkəb 

dialektikası  ona  daxil  olan  proseslərdə  özünü  göstərir.  Bu  dialektika  proseslərin 

vəhdətində  və  müstəqilliyində,  ona  daxil  olan  sistemlərin  birliyində  və  bir-birinə 

tabeliyində,  onlar  üçün  ümumiliyin  və  spesifikliyin  qorunub  saxlanmasında  özünü 

göstərir.  

Tam  pedaqoji  prosesə  daxil  olan  təlimdə  əsas  məqsəd  yalnız  şagirdlərin 

bilikləri  mənimsəmələrini  təmin  etməkdən  ibarət  deyil,  həm  də  öyrədilən  biliklər 

vasitəsi ilə şagirdləri məqsədyönlü ictimai-faydalı fəaliyyətə sövq etmək, çətinlikləri 

və maneələri şüurlu və təkidlə aradan qaldırmaq bacarığını onlarda formalaşdırmaq, 

şagird  şəxsiyyətinin  bütövlüyünə  şərait  yaratmaqdır.  Tərbiyə  də  təlim  kimi  üç 

funksiyanı  –  sırf  tərbiyəvi,  öyrədici  və  inkişaf  etdirici  funksiyanı  yerinə  yetirir. 

Təlim  prosesində  elmi  anlayışların,  təsəvvürlərin,  qanun  və  nəzəriyyələrin,  bacarıq 

və  vərdişlərin  formalaşması,  tərbiyə  prosesində  isə  əxlaqi,  ideya,  estetik  və  s. 

keyfiyyətlərin,  qaydaların,  ideyaların,  ictimai  mənalı  münasibətlərin,  davranışların 

formalaşması  üstünlük  təşkil  edir.  Təlim  və  tərbiyə  uşaqların  psixi  inkişafını 

şərtləndirdiyi kimi, inkişaf da öz növbəsində təlim və tərbiyənin  müvəffəqiyyətinə 

imkan  verir.  Tam  pedaqoji  prosesə  daxil  olan  proseslərin  spesifikliyi  onun  əsas 

---

funksiyalarını  müəyyənləşdirən  zaman  özünü  göstərir.  Təlim  prosesinin  əsas 

funksiyası  öyrətmək,  təhsil  prosesinin  əsas  funksiyası  təhsil  almaq,  tərbiyə 

prosesinin  əsas  funksiyası  tərbiyə  etmək,  inkişaf  prosesinin  əsas  funksiyası  isə 

inkişaf  etdirməkdir.  Adı  çəkilən  proseslərin  hər  biri  tam  pedaqoji  prosesdə  digər 

funksiyaları  da  yerinə  yetirir:  təhsil  təkcə  təhsilalma  funksiyasını  yox,  həm  də 

tərbiyəedici,  həm  də  inkişafetdirici  funksiyasını  da  yerinə  yetirir.  Təlim  isə  həm 

təhsilləndirici,  həm  tərbiyəedici,  həm  inkişafetdirici,  həm  nəzarətedici  funksiyanı 

yerinə yetirir və s.  

Qarşılıqlı  əlaqələrin  dialektikası  özünü  bir-biri  ilə  bağlı  həyata  keçirilən 

proseslərin  məqsədində,  vəzifələrində,  məzmununda,  forma  və  metodlarında 

göstərir.  Həmin  prosesləri  təhlil  edən  zaman  əsas  məqsədi  təhlilə  cəlb  olunan 

prosesin  spesifik  cəhətlərindən  fərqləndirmək  lazım  gəlir.  Təlim  prosesində  elmi 

anlayışların,  qanun  və  nəzəriyyələrin,  bacarıq  və  vərdişlərin  formalaşdırılması 

üstünlük  təşkil  edir.  Onlar  şəxsiyyətin  təhsil-tərbiyəsinə  və  inkişafına  böyük  təsir 

göstərir.  Sinifdənxaric  və  məktəbdənkənar  iş  prosesində  isə  əxlaqi  keyfiyyətlərin, 

əqidələrin,  normaların,  qaydaların,  idealların,  qiymətləndirmə  oriyentasiyasının 

formalaşdırılması  üstünlük  təşkil  edir.  Bu  zaman  həm  də  təsəvvürlər,  bilik  və 

bacarıqlar  formalaşır.  Beləliklə,  hər  iki  prosesdə  başlıca  məqsəd  –  şəxsiyyətin 

formalaşmasına  xidmət  etməkdir.  Lakin  o  proseslərdən  hər  biri  özünə  xas  olan 

vasitələrlə məqsədə nail olmağa kömək edir.  

Proseslərin spesifikliyi  məqsədə nail olmaq üçün seçilən forma və  metodlarda 

özünü  göstərir.  Əgər  təlimdə  daha  çox  sinif-dərs  iş  formasından  istifadə  olunursa, 

sinifdənxaric  və  məktəbdənkənar  təhsil-tərbiyə  işində  müxtəlif  xarakterli  formalar 

üstünlük təşkil edir. Məqsədə nail olmaq metodları eynidir, amma nəzarət və özünə-

nəzarət  metodları  bir-birindən  fərqlənir.  Məsələn,  təlimdə  mütləq  şifahi  sorğu, 

frontal  sorğu,  yoxlama  yazı  işləri,  imtahanlar  tətbiq  olunur.  Sinifdənxaric  və 

məktəbdənkənar  işlərin  nəticələrini  öyrənmək  üçün  müəllimlər  şagirdlərin 

fəaliyyətinə və davranışına nəzarət edir, ictimai rəyi araşdırır, bilvasitə və bilavasitə 

informasiya toplayırlar. 

Təlim  və  tərbiyə  üsullarındakı  ümumilik  pedaqoji-prosesin  tamlığını  təmin 

edən  mühüm  amillərdəndir.  Yeni  tədris  materialının  qavranılmasına  xidmət  edən 

mühazirə, müsahibə, və s. üsullar tərbiyə işində tətbiq edilən inandırma üsulları ilə 

həmahəngdir. Uyğunluq nə-inki həmin üsulların adlarında, həm də məqsədlərində və 

tətbiqi metodikalarında aydın duyulur. Tərbiyə işində müsahibə, mühazirə, disput və 

s.  kimi  inandırma  üsullarından  istifadə  edilir.  Birinci  halda,  yəni  təlimdə  şagirdlər 

əsasən konkret biliklərə, ikinci halda isə müəyyən əxlaqi, siyasi, estetik, fiziki və s. 

keyfiyyətlər  haqqında  anlayışlara  yiyələnirlər.  Birinci  halda  şagird  əldə  etdiyi 

nəticəni  bilavasitə  sezir;  ikinci  halda  isə  o,  tərbiyəvi  nəticəni  bilavasitə  duymaya 

bilər.  Bu  fikri  problem  situasiyasında  belə  əyaniləşdirmək  olar.  Müəllimin  vəzifəsi 

şagirdləri  problemin  həllinə  yönəltməkdən,  şagirdləri  müstəqil  düşünməyə  təhrik 

etməkdən  və  problemin  həllini  onların  amalına  çevirməkdən  ibarətdir.  Nəticəni 

dərsdə  tapan  şagird hətta sevinir və  eyni  xarakterli digər situasiyalardan  baş  çıxara 

bilir.  

Tərbiyə  işində  problem  situasiyasının  təşkili  və  həlli  prosesi  nisbətən 

mürəkkəbdir. Bu mürəkkəblik, hər şeydən əvvəl, həyatın özündəki rəngarənglikdən 

---