zəruridir. Şagirdlərin fəallıq göstərməsi şəxsiyyətin formalaşmasının, həyatda fəal
mövqe tutmasının zəruri şərtlərindən biridir.
Fəallıq, şüurluluq və müstəqillik prinsipi öz mahiyyətinə görə, vasitənin
məzmuna uyğun seçilməsi şərti ilə əlaqədardır. Fəallıq – şagirdin həyat
hadisələrinə, mənimsədiyi biliklərə, formalaşdırılan tərbiyəvi keyfiyyətlərə
yaradıcı, dəyişdirici, tənqidi münasibət bəsləməsi deməkdir. Həyatın,
mənimsənilən biliklərin ziddiyyətlərini görə bilmək, onların səbəbləri üzərində
düşünmək, aradan qaldırılması yollarını müəyyənləşdirmək, bu məqsədlə
fəaliyyətə girişmək, – bütün bunların hamısı fəallığa aid məsələlərdir.
Şüurluluq – daxili əlaqələri, xüsusən səbəb və nəticə əlaqələrini başa düşmək,
mahiyyəti üzrə çıxarmaq, fəaliyyətin məqsədini və ona nail olmağın yollarını götür-
qoy etməkdir. “Niyə belədir?”, “Başqa cür olsaydı, necə olardı?”, “Daha necə ola
bilər?” kimi suallar üzərində düşünmək şüurluluqla bağlıdır. Fəallıq və şüurluluq
bir-biri ilə elə bağlıdır ki, onların arasında sədd çəkmək xeyli çətindir. Müstəqillik –
müəllimlə şagird arasındakı əlaqənin xarakteri ilə ölçülür. Müəllim işə az müdaxilə
etdikcə şagirdin müstəqilliyi çoxalır. Əlbəttə, müəllim əvvəlcə müstəqil işləməyi
öyrətməli, sonra tədricən işə özünün qarışmasını, müdaxiləsini məhdudlaşdırmalıdır.
Şagirdlərin biliyi fəal və şüurlu surətdə mənimsəməsini göstərən şərtlər
aşağıdakılardır: şagird dediyini sübut edə bilirsə, orijinal dəlillər gətirməyi
bacarırsa, deməli, bilik şüurluluq və fəallıq şəraitində mənimsənilmişdir; şagird
biliyi standart şəraitdə tətbiq etdiyi kimi, dəyişdirilmiş şəraitdə də tətbiq edə
bilirsə, deməli, onu şüurluluq və fəallıq şəraitində mənimsəmişdir; şagird materialı
öz sözləri ilə, dəyişdirilmiş formada ifadə edə bilirsə, deməli, onu şüurluluq və
fəallıq şəraitində mənimsəmişdir; şagird öyrəndiyi bilikdən yeni bilik əldə etmək
üçün müstəqil istifadə edə bilirsə, deməli, onu şüurluluq və fəallıq şəraitində
mənimsəmişdir və s.
Şagirdin müstəqilliyi ilə müəllimin pedaqoji rəhbərliyinin düzgün
əlaqələndirilməsi prinsipi öz mahiyyətinə görə, düz və əks əlaqələrin vəhdəti
prinsipi ilə əlaqədardır. Pedaqoji prosesin ikitərəfli proses olması o deməkdir ki,
burada tək müəllimin çalışması, səy göstərməsi azdır; ikinci tərəf yəni şagird də
fəal olmalı, öz üzərində müntəzəm işləməli, öz inkişafı qayğısına qalmalıdır.
Məktəbli gərək təlim-tərbiyə işinə həvəs göstərsin, onda bu işə daxili tələbat yaran-
mış olsun. Bütün bu keyfiyyətləri formalaşdırmaq müəllimin vəzifələri sırasında
xüsusi yer tutur. Şagirdlər kollektiv təşkil edirlər. Kollektivin isə öz orqanları olur,
planı mövcuddur, məqsədi vardır, onun üzvləri bir-birindən asılıdır və s. Kollektiv
pedaqoji prosesin ümumi məqsədinə tam uyğun olaraq fəaliyyət göstərir, tədbirlər
keçirir, ictimai-faydalı işlər görür. Müəllim bütün bu işlərin təşkilinə və həyata
keçirilməsinə bir ağsaqqal kimi, təcrübəli və bilikli bir şəxs kimi düzgün istiqamət
verməlidir. Dirijor orkestrin əvəzinə çalğı alətlərində musiqi ifa etmir, sadəcə
olaraq ona rəhbərlik edir, işi görən orkestrin üzvləri olur. Müəllim də belədir. O,
şagirdlərin əvəzinə dərs oxumur, məktəblilərin işinə rəhbərlik edir, nəzarət ye-tirir,
yoxlayır, göstəriş verir və sair, işi icra edən isə şagirdlərin özləridir. Ona görə də
müəllim şagirdlərin müstəqil fəaliyyətinə geniş yer verməli, onları faydalı işlərə
cəlb etməlidir.
Sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi mahiyyətinə görə, kompleks yanaşma
prinsipi ilə əlaqədardır. “Sistematiklik” sözü “sistem” sözündən əmələ gəlmişdir.
Pedaqoji prosesdə sistematiklik, hər şeydən əvvəl, sistemin gözlənilməsi, onun
nəzərə alınması deməkdir. Məsələn, təlim prosesində elmi anlayışlar arasındakı
daxili əlaqəni, tərbiyədə onun qolları və komponentləri arasındakı bağlılığı müəl-
limin nəzərə alması sistematiklik deməkdir. Sinif-dərs şəraitində verilən biliklərin,
formalaşdırılan tərbiyəvi keyfiyyətlərin sinifdənkənar tədbirlərlə tamamlanması,
vahid pedaqoji təsir sisteminin hazırlanması, tərbiyəçilərin işi arasında əlaqənin
yaradılması, fənnin daxili məntiqinə riayət olunması – bütün bunların hamısı “sis-
tematiklik” anlayışına daxildir. “Ardıcıllıq” məfhumu sistematiklikdən fərqlənir.
Burada əlaqənin bir-birini ciddi surətdə izləməsi əsas şərtdir. Məsələn, bioloji
fənlərdən əvvəlcə botanika, sonra zoologiya, insanın anatomiyası və fiziologiyası,
nəhayət, ümumi biologiyanın tədris edilməsi, bu kursların bir-birini ciddi surətdə
izləməsi ardıcıllıqla əlaqədardır. Sistematiklikdə belə ardıcıllığın olması, arada
“boşluqlara” yer verilməməsi zəruri deyildir. Məsələn, Azərbaycan dili müəllimi
ismin bir cəhətini IV sinifdə öyrədir, başqa bir cəhətini bir il sonra (V sinifdə)
mənimsədir. Burada ardıcıllıq pozulsa da, sistematiklik pozulmur, çünki müəllim
V sinifdə öyrətdiyi əlaməti məhz IV sinifdə mənimsətmiş olduğu əlamətlə daxili
əlaqədə izah edir. Daxili əlaqənin (vaxtdan asılı olmayaraq) gözlənilməsi
sistematikliyin mahiyyətini, məğzini təşkil edir.
“Sistematiklik” məfhumu ilə yanaşı “sistemlilik” anlayışı da işlədilir. Bunları
eyniləşdirmək olmaz L.Y.Zorina “sistemlilik” anlayışını tədqiq edərək belə
nəticəyə gəlmişdir ki, həmin məfhum şagirdlərin mənimsəmiş olduqları biliklə
bağlıdır, biliyin keyfiyyətinə aiddir. Belə ki, şagird biliyi öz şüurunda saf-çürük
edir, anlayışlar və qanunlar arasındakı əlaqələri şüurlu surətdə başa düşür, onların
bir-birini tamamlamasını, birinin digəri üçün şərt olmasını ayırd edir, cisim və
hadisələr arasındakı obyektiv məntiqi sistem şəklində dərk edir. Biliyin
sistemliliyini qavrama, anlama, tətbiq və biliyi şagirdin sözlə ifadə etməsi
arasındakı əlaqə ilə bağlıdır. Müəllif fikrini əsaslandırmaq üçün belə bir misal
verir: şagird “kütlə”, “qüvvə”, “impuls” kimi anlayışları mənimsəyir, bunların
əsasında Nyutonun qanunlarını dərk edir və müvafiq nəticə çıxarır (enerjinin itmə-
məsi qanununu yuxarıdakılardan doğan hadisə hesab edir). Bu zaman əlavə
bilikləri (məsələn, ümumdünya cazibə qanunu haqqındakı bilikləri) də işə qoşur.
Beləliklə, müxtəlif biliklərin “çarpazlaşması” sistemliliyin meydana gəlməsinə
səbəb olur.
Təlimlə tərbiyənin vəhdəti prinsipi də kompleks yanaşmadan irəli gəlir.
Tərbiyə işinə kompleks qaydada yanaşılması prinsipi tələb edir ki, həm tərbiyə ilə
əlaqəsi olan müəssisələrin və şəxslərin fəaliyyətləri, həm də tərbiyənin müxtəlif
istiqamətləri üzrə aparılan işlər uzlaşdırılsın, hazırda eyni tələb məktəbdə təlimə də
verilir. Həm fənlər qarşılıqlı əlaqədə tədris edilməli, həm də təlimin bütün təşkili
formaları: şagirdlərlə fərdi iş, onlara məsləhətlər verilməsi, fənn dərnəkləri,
ekskursiyalar, ev tapşırıqları və s. vahid axında birləşməlidir.
Təlimin funksiyası şagirdlərin həyatı dərk etmələrinə nail olmaqdırsa,
tərbiyənin funksiyası da onların həyata münasibətlərini formalaşdırmaqdan
ibarətdir. Bilik münasibətlərin əsasını təşkil edir, münasibət isə öz növbəsində yeni