План: Reklamın mahiyyəti, marketinq təsnifatı və formalrı

4. Reklam mətnlərinin hazırlanması. Reklam mətn­ləri qısa və dolğun olmalı, məqsədli auditoriyaya reklam edilən məhsul haqqında kifayət qədər ətraflı məlumat verməlidir. Reklam mətnlərinin hazırlanması 3 mərhələdə həyata keçirilir:

1. Müraciət ideyasının formalaşması,

2. Müraciət variantlarının seçilməsi və qiymətlən­di­rilməsi,

3. Müraciətin yerinə yetirilməsi.

5. Reklam elanlarının hazırlanması. Bu reklam kompaniyasının planlaşdı- rılmasında mühüm rol oynayır və xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elan hazırlanarkən əsasən aşağıdakı işlər görülməlidir:

-müraciətin mətni hazırlanmalı, hər bir mətn isteh­lakçını maraqlandıran başlığa və məzmuna malik olmalı­dır;

-iş qrafiki tərtib edilməlidir

-kütləvi informasiya vasitələrində elanların verilmə yeri müəyyən edilməlidir.

Reklam elanı hazırlandıqdan sonra onun testləşdirilməsi həyata keçirilir. Reklam mütəxəssisləri reklam elanının son variantını işləyib hazırladıqdan sonra onu sifarişçi ilə birlikdə müzakirəyə çıxarır. Sifarişçi elanı bəyəndikdən sonra bu sahədə qarşıya qoyulan vəzifə yerinə yetirilmiş hesab olunur. Reklam elanlarının keyfiyyətindən asılı olaraq «Ba­zis» (əsas) müraciət variantlarının sayı müəyyən edilməli­dir.

6. Reklamın yayım vasitələrinin seçilməsi. Reklamın yayım vasitələrinə əsasən radio və televiziya, qəzet və cur­nallar, xüsusi bülletenlər, yerüstü reklam şitləri, malların üzərində reklam, nəqliyyat vasitələri üzərində reklam, metro­da reklam və s. aiddir.

Aydındır ki, reklamın yayım vasitələri seçilmədən reklam müraciətlərinin məzmununu və xarakterini müəy­yənləşdirmək mümkün deyildir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, reklam müraciətinin əsas ideya­sını bilmədən onun yayım vasitəsini seçmək olduqca çə­tindir. Deməli, reklam kampaniyasının planlaşdırıl-ma­sında ar­dı­cıllıqla yanaşı paralellik, qarşılıqlı asılılıq da göz­lə­nil­məli, nəzərə alınmalıdır.

Reklamın yayılması vasitələri seçilərkən onun dəy­ə­ri, məqsədə aid olmayan auditoriyanın mövcudluğu, is­tehlakçı auditoriyasının əhatə olunma səviyyəsi, reklam­ların verilmə tezliyi, dayanıqlığı, təsiretmə səviyyəsi, ve­rilmə sıxlığı və vaxtı kimi amillər də nəzərə alınmalıdır.

Reklamın dəyərinin qiymətləndirilməsində iki göstə­ricidən istifadə olunur: reklam kampaniyasına ayrılan xərclərin ümumi məbləği və bir istehlakçıya, bir tamaşa­çıya və ya oxucuya düşən reklam xərclərinin məbləği.

Reklamın dəyərini qiymətləndirərkən nəzərə alınan amillərdən biri də məqsəd bazarına aid olmayan audito­riyanın həcmidir. Faydasız hesab edilən bu auditoriya məqsəd bazarına aid olmayan, yəni firmanın məhsulunu almayan istehlakçıları əhatə edir. Bu auditoriyanın həcmi artdıqca reklamın dəyəri də artır. Odur ki, rekla­mın yayım vasitələri seçilərkən bu göstərici nəzərə alın­malıdır.

İstehlakçı auditoriyasının əhatə olunma səviyyəsi televiziya verilişinə baxan, radio verilişlərinə qulaq asan, qəzet və curnalları oxuyan insanların sayını xarakterizə edən göstəricilərlə müəyyən olunur.

Reklamın verilmə tezliyi müəyyən vaxt ərzində bu və ya digər reklam vasitəsindən neçə dəfə istifadə olunma­sını göstərir. Qəzet və teleradioda bu göstərici daha yüksək olur. Bu amil reklamın daha çox yadda qalma­sına və dayanıqlı olmasına ciddi təsir göstərir.

Reklamların dayanıqlığı və ya yaddaqalması əhali­nin, istehlakçıların reklam elanları ilə qarşılaşması və onları yadda saxlaması ilə xarakterizə olunur. Yerüstü reklamda bu göstərici daha yüksək olur.

Reklamın təsiretmə səviyyəsi istehlakçıları bu və ya digər məhsulu almağa maraqlandıra bilmək, təhrik etmək qabiliyyəti ilə ölçülür. Televiziyada bu göstərici daha yüksək olur. Çünki burada verilən reklam elanlarında rəng, səs, hərəkət və digər amilləri uzlaşdırmaq mümkün olduğundan o, istehlakçıya daha çox təsir göstərir.

Reklamın verilmə sıxlığı müəyyən dövr ərzində ra­dio və televiziya verilişlərində, qəzetdə və ya curnalda ve­rilən reklam­ların sayını xarakterizə edir.

Reklamların verilmə vaxtı reklamları vermək üçün münasib vaxtın seçilməsini nəzərdə tutur.
Reklamların verilmə vaxtının müəyyən edilməsi.

Reklamın yayım vasitələrinin seçilməsindən sonra nə qədər efir vaxtı və yaxud çap səhifəsi əldə etmək lazım olduğunu, onlar­dan hansı müddətdə və vaxt ərzində istifadə etmək lazım gəldiyini müəyyənləşdirmək olduqca vacib məsələdir. Bu məsələnin həlli reklam kampaniyasının qrafikinin tərtib edilməsini tələb edir. Hal-hazırda reklam qrafiklərinin bir çox növləri yayılmışdır. Onlardan çox istifadə edilən­lərini nəzərdən keçirək (19):

1. Ardıcıl qrafik. Bu ən yüngül qrafik hesab olunur. Bu zaman reklam həftədə bir dəfə, 52 həftə ərzində və yaxud ayda bir dəfə 12 ay ərzində həyata keçirilir.

2. Mövsümi qrafik. Bu qrafikə uyğun olaraq reklam mövsümi ticarətin qaynar vaxtlarında daha intensiv qaydada həyata keçirilir.

3. İmpulsiv ötürmə qrafiki. Bu qrafik ilin vaxtından asılı olmayaraq reklamın bərabər fasilələrlə, dövri su­rətdə həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

4. Qeyri-bərabər impulsiv ötürmə qrafiki. Bu zaman reklam müəyyən mərhələlərdə tələbin səviyyəsində dəyi­şikliklər edilməsinə nail olmaq məqsədilə qeyri-bərabər intervallarda yerləşdirilir.

5. Sıçrayış qrafiki. Bu qrafikdən reklam kampaniya­sının güclü başlanmasını təmin etmək üçün istifadə edilir. Bu qaydada həyata keçirilən reklama adətən payız dövründə bazara yeni avtomobillər çıxarılarkən rast gəli­nir.

6. İstiqamətlənmiş impulsiv yayım qrafiki. Belə qra­fikə əsaslanan reklam istehsalçının xüsusi məhsulunun satışını həvəsləndirmək, reklam kompaniyası dövründə digər dövrlərə nisbətən satışın həcmini ciddi surətdə ar­tırmaq məqsədi daşıyır.

Qeyd etmək lazımdır ki, impulsiv ötürmə sadə qra­fiklər istisna olmaqla bütün digər qrafiklərdə əsas üsul kimi istifadə edilir. Reklam üzrə mütəxəssislər real qrafik tərtib edərkən reklam kampaniyasının strateci cəhətlərinə diqqət yetirməli, əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədlər qrafikdə reallıqla əks etdirilməlidirlər.

Reklamın effektliyi onun verilmə vaxtından çox asılıdır. Çünki reklamın vaxtında verilməsi və verilmə qrafikinin düzgün seçilməsi onun digər göstəri-cilərinə müsbət təsir göstərir. Reklamların verilmə vaxtını müəyyən edərkən 2 əsas şərt nəzərə alınır: reklam elanları neçə dəfə veriləcək və bu ilin hansı vaxtında həyata keçiriləcək. Birinci halda reklamın verilmə tezliyinə auditoriyanın reak-siyası öyrə­nilir. İkinci halda isə reklamın bütün il ərzində və ya ilin müəyyən dövründə həyata keçirilməsinin zəruriliyi əsas­landırılır.

8. Birgə (müştərək) fəaliyyətin təşkili. Konkret məh­sulun satışında bir neçə satış kanallarından istifadə edil­diyindən reklam fəaliyyəti müxtəlif təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilir və reklam xərcləri onun iştirakçıları ara­sında bölüş-dürülür. Bununla əlaqədar olaraq reklam fəa­liyyəti planlaşdırılarkən birgə (müştərək) fəaliyyətin həy­a­ta keçirilməsinin mümkünlüyü təhlil edilir.

Reklam üzrə birgə əməkdaşlıqda reklam xərcləri sa­tış kanalı iştirakçıları arasında satış mərhələləri üzrə bölüşdürülür.

Birgə əməkdaşlıq zamanı hər bir tərəfin ümumi xərclərdə payı, onların vəzifəsi və məsuliyyəti, bu əmək­daşlığın hansı reklamlara aid olduğu və dayandırılması şərtləri müəyyən­ləşdirilir.

9. Reklam fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi. Hər bir müəssisə vaxtaşırı öz reklam fəaliyyətinin effektivliyini qiymətləndirməlidir. Bunun üçün əlaqə effektliliyi və ti­carət effektliliyi göstəricilərindən istifadə edilir.

Reklam kampaniyasının həyata keçirilməsi prose­sində reklam elanlarının verilməsinin fasiləsizliyi,tezliyi və əhatə dairəsinin müəyyənləşdirilməsi də mühüm əhə­miyyət kəsb edir. Reklam mütəxəssisləri fasiləsizliyin, tezliyin və əhatə dairəsinin düzgün kombinasiyasını müəyyən etmək səlahiyyətinə malikdirlər və bu zaman əsas şərtlər nəzərə alınmalıdır.

Kütləvi informasiya vasitələrinin seçilməsindən so­nra nə qədər çap səhifəsi və yaxud efir vaxtı əldə etmək lazım oldu­ğunu müəyyənləşdirmək və bu imkanlardan hansı vaxt ərzində istifadə etməyin daha səmərəli ol­duğunu müəyyən­ləşdirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Reklam kampaniyasını həyata keçirən mütəxəssisin əsas vəzifəsi məqsədli auditoriyaya uyğun gələn reklam formalarını, reklamın yayımı vaxtını, optimal əhatə dai­rəsini düzgün seçməkdən, reklam sahəsində firmanın qar­şıya qoyduğu məqsədlərə nail olunmasını təmin etmək­dən ibarətdir. Marketinq mütəxəssisi bu vəzifələri elə yüksək səmərəlilik səviyyəsində yerinə yetirməlidir ki, reklamın əhatə dairəsi, tezliyi və fasiləsizliyi pozulmasın.

Reklam strateji marketinqin tərkib hissəsi kimi çıxış edir, bəzi hallarda onun təsiri və verdiyi səmərə əvəzedilməz olur. J.J. Lamben reklamın effektliyinin təmin edilməsi üçün bir sıra ilkin şərtlərin mövcud olmasını xüsusi qeyd edir(11):

- reklam marketinq-miksin elementlərindən biridir və onun funksiyasını diğər elementlərin funksiyasından ayırmaq olmaz. Reklam yalnız onunla eyni zamanda diğər marketinq elementlərindən səmərəli istifadə edildikdə, yəni differensiallaş-dırılmış və dəqiq mövqeləşdirilmiş məhsul rəqabətə davamlı qiymətlə, düzğün təşkil eqilmiş satış şəbəkəsi vasitəsilə satıldıqda effektli olur.

- istehlakşı üçün reklam, əsasən, müşahidə edilməsi mümkün olmayan daxili keyfiyyətlərə malik olan mürəkkəb xarakterli məhsulların satışında daha faydalı olur.

- effektli reklam ticarət markasının fərqləndirici xüsusiyyətlərini aşkara çıxarır. Bunun sayəsində istehlakçının şüurunda onun rəqib markalardan fərqli məhsul kimi mövqeləşdirilməsinə nail olunur.

- reklamdan istifadə edilməsi ilkin tələbin genişləndiyi bazarlarda və ya seqmentlərdə daha effektlidir. Bu halda reklam bütünlükdə məhsul kateqoriyasına tələbin stimullaşdırılması funksiyasını yerinə yetirir Genişlənməyən bazarlarda isə reklamın başlıca funksiyası seçmə tələbatın stimullaşdırılması və ticarət markası səviyyəsində kommunikasiya effekti yaratmaqdır.

- reklamı həyata keçirilən məhsulun bazar tutumu kifayət qədər böyük olmalıdır ki, reklam kompaniyasına çəkilən xərcləri ödəmək mümkün olsun, firma isə reklam üçün kifayət qədər maliyyə resurslarına malik olsun.

Beləliklə qeyd etmək lazımdır ki, reklam kompaniyası strateji marketinq proqramlarına uyğunlaşdırıldıqda və strateji yanaşmalara əsaslandıqda həyata keçirildikdə daha effektli olur.
6. Azərbaycanda reklam bazarının formalaşması və inkişaf meylləri.

Reklam bazar iqtisadiyyatına xas olan bir fəaliyyət növü olmaqla müəssisələrin imicini yüksəltməyə, məh­sullara tələbat formalaşdırmağa və satışı həvəsləndirməyə xidmət göstərir, marketinqin əsas funksiyalarından biri kimi çıxış edir. Reklam Azərbaycan üçün yeni biznes növü olmaqla 1990-cı illərin əvvəllərindən formalaşmağa və inkişaf etməyə başlamışdır.

Reklam ictimai əhəmiyyət kəsb edən bir fəaliyyət növü kimi inkişaf etmiş bazar münasibətləri şəraitində daha qabarıq şəkildə özünü biruzə verir. Azərbaycan hər iki istiqamətdə, yəni həm bazar iqtisadiyyatının, həm də reklam bazarının formalaşması və inkişafı baxımından inkişaf etmiş ölkələrdən xeyli geridə qalır. Bu gün Azər­baycanda xarici təcrübənin təhlil edilməsinə böyük eh­tiyac vardır. Lakin xarici təcrübənin kortəbii təkrarlan­ması deyil, yalniz onun mahiyyətinin dərk edilməsi və inkişaf yollarının təhlili Azərbaycanda reklam fəaliyyətinin hansı səviyyədə olmasını və onun inkişaf istiqamətlərini müəyyən etməyə imkan verir.

Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında həm bazar iqtisadiyyatının formalaşma­sının, həm də reklam fəaliyyətinin həyata keçirilməsi və istehlakçılar tərəfindən qavranılmasının özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu xüsusiyyətləri nəzərə almadan bu sahədə müsbət nəticələr əldə etmək mümkün deyildir.

Bazar münasibətləri əsasında Azərbaycan iqtisa­diyyatının kökündən dəyiş-dirilməsi, yeni bir sahibkarlıq fəaliyyətinin - reklam biznesinin yaran -masına gətirib çı­xarmışdır. Azərbaycanda bazar infrastrukturunun tərkib hissəsi kimi reklam fəaliyyətinin formalaşması kortəbii surətdə başlamışdır. Ölkədə əvvəllər, sosialist sistemində mövcud olan reklam fəaliyyəti təcrübəsi yeni iqtisadi re­allığa - bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə qətiyyən uyğun gəlmirdi. Məhsul istehsalçıları ilə istehlakçılar arasındakı əlaqələr mərkəzləşmiş qaydada formalaşdığından rek­lama tələbat formal xarakter daşıyırdı. Planlı sosialist tə­sərrüfatında bazarda satıcı hökmran rol oynadığından və alıcı məhdud çeşiddə mal almaq məcburiyyətində qal­dığından reklam fəaliyyətinin əhəmiyyəti minimuma en­mişdi.

Odur ki, Azərbaycanda bazar münasibətlərinin və eləcə də bazar infrastruk-turunun formalaşmasının baş­lanğıc mərhələsində iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkə­lərin reklam fəaliyyəti təcrübəsindən, reklamın mövcud forma və metod-larından geniş istifadə edilməyə başlandı. Azərbaycan­da reklam çox tezliklə ictimai həyatın bütün tərəflərinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Ölkə iqtisadiyya­tının tənəzzülə uğrayan bir çox sahələrindən fərqli olaraq reklam bazarı sürətlə inkişaf etməyə başladı. Respubli­kada bazar iqtisa­diyyatına keçid dövrünün ilk beş ilində reklam bazarında struktur formalaşması baş verdi, rek­lam fəaliyyətinin ayrı-ayrı növləri arasında müəyyən nis­bət yarandı, reklam bazarının əsas subyektləri arasında normal münasibətlər formalaşdı.

Bununla yanaşı, Azərbaycanda reklam bazarı iqtisa­diyyatda yaranan problemlər, böhranlar, dövlət idarə­etmə strukturlarında mövcud olan inzibati əngəllər şərai­tində inkişaf edirdi və bütün bunlar reklam bazarının və­ziyyətinə və gələcək inkişafına ciddi maneələr törədirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda bazar iqtisa­diyyatına keçid dövründə reklamın yeri və rolu ki­fayət qədər tam müəyyənləşdirilməmişdir. İnkişaf etmiş xarici ölkələrin reklam sahəsində təcrübəsinin öyrənil­məsi və onun Azərbaycan şəraitinə uyğunlaşdırılmasını təmin edən tədqiqatlar aparılmamış, reklam biznesin-də təşkilati struktur formalaşması məsələləri kifayət qədər öyrə­nil­məmışdır. Reklam proqramlarının işlənib hazır­lanması, reklam məlu­mat­larının yayılması kanallarının seçilməsi və onların effektliyinin qiymətləndirilməsi kimi prob­lemlərin həlli yolları hələ də mübahisəli olaraq qalır.

Azərbaycanda reklam biznesinin formalaşmasının bu və ya digər problemlərinin tədqiq edilməsinin vacib­liyi, həmçinin, iqtisadi ədəbiyyatlarda bu problemlərin kifayət qədər işıqlandırılmaması reklamın aktuallığını əsaslandırır.

Azərbaycanda reklam bazarının formalaşması və inkişaf dövrünü iki mərhələyə bölmək olar: - 1995 – 2004 və 2004 – 2013 cü illər. Birinci mərhələdə reklam biznesinin ən yüksək inkişaf dövrü 1997-ci ilə aid edilir. Həmin ildə reklam dövriyyə­sinin həcmi təqribən 12 milyon ABŞ dolları məbləğində olmuşdur. Sonrakı illərdən başlayaraq Azərbaycanda reklam dövriyyəsinin həcmi azalmağa doğru meyl etmişdir və 2000-ci ildə təqribən 2 milyon dollar, 2004-cü ildə isə 4 milyon dollar təşkil etmişdir. Bu da əsasən həmin illərdə xarici iş adamlarının Azərbaycanda biznes fəaliyyətini xeyli dərəcədə azaltmaları, yerli sahibkarların isə reklam təcrübasinin və imkanlarının məhdud olması, ümumiyyətlə reklam sifa­rişçilərinin sayının və bu sahəyə ayrılan vəsaitlərin azal­masına gətirib çıxarmışdır. Əhalisi və ərazisi Azərbay­candan xeyli az olan Estoniya Respublikasında 2004-cü ildə reklam dövriyyəsinin həcmi 45 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir ki, bu da o dövrdə Azərbaycanda reklam işinin şox aşağı sə­viyyədə olduğunu göstərir.

Azərbaycanda reklam bazarının 1998-ci ildən baş­layaraq tənəzzülə uğraması bir sıra amilin təsiri nəticə­sində baş vermişdir. Onların ən əsaslarından biri əmtəə ba­zarlarında sağlam rəqabət mühitinin olmaması, inhi­sar­laşma meylinin güclən-məsi, məmur müdaxiləsinin möv­cud olmasından ibarətdir. Məhz bu amillərin təsiri al­tında 1998-ci ildə çoxlu sayda xarici şirkətin Azərbay­canı tərk etməsi də reklam bazarına öz mənfi təsirini gö­s­tərmişdir.

Bazar iqtisadiyyatına keşid dövrünə aid edilən həmin mərhələdə reklam dövriyyəsinin az olmasının əsas səbəblərindən biri də rəsmi sənədləşmədə reklam dövriyyəsinin gizlədilməsi, onun aşağı səviyyədə göstərilməsidir. Digər sahələrdə olduğu kimi reklam şirkətlərinin də öz dövriyyələrini və gəlirlərini gizlətmələri Azərbaycanın o dövrdəki real­lı­ğın­dan, onun spesifik, ba­zar iqtisa­diy­yatına keçid dövrünün xüsusiyyətlərindən irəli gəlmişdir.

Azərbaycanda reklam bazarının inkişafının ikinci mərhələsi 2004-2013- cü illərə təsadüf edir. Həmin dövrdə reklam bazarı olduqca sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. 2004 - cü ilə nisbətən 2008 - ci ildə reklam dövriyyəsi 4,7 dəfə artmışdır. Sonrakı illərdə də çox ciddi artım baş vermişdir. Əvvəlki ilə nisbətən 2009 - cu ildə 2,1 %, 1010 - cu ildə 23,4 %, 2011 - ci ildə 57,2 %, 2012 - ci ildə 26,7 %, 2013 - cü ildə isə 18,0 % artım olmuşdur. 2004 – 2013 cü illərdə reklam dövriyyəsi ümumilikdə 14,3 dəfə artmışdır. 1995 - 2013 - cü illərdə Azərbaycanda reklam bazarının inkişaf dinamikasını 2.2 saylı şəkildə nəzərdən keçirək:

Səkil 2.2. 1995-2013-cü illər üzrə Azərbaycanda reklam dövriyyəsinin dinami­kası (mln. ABŞ dol.)

2005 - ci ildən başlayaraq Azərbaycanda reklam bazarının sürətli inkişafını formalaşdıran bir sıra amillər mövcuddur. Hər şeydən əvvəl ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişafını qeyd etmək lazımdır. Son on ildə respublikada yerli məhsul istehsalçılarının sayı xeyli artmış, onlar sürətlə inkişaf etməyə və xarici şirkətlərlə rəqabət aparmağa başlamışlar. Bu da reklam bazarının inkişafına çox güclü təsir göstərmişdir.

Azərbayçanın vergi nəzarəti sistemində də ciddi müsbət dəyişikliklər baş vermişdir. Artıq reklam sirkətləri də digər sahələrdə olduğu kimi öz dövriyyələrini rəsmi qeydiyyata salmaq məcburiyyətindədirlər. Bu da reklam bazarının real vəziyyətini xarakterizə etməyə imkan verir.

Azərbaycanın reklam bazarının müasir vəziyyətin­dən danışarkən onun daha bir xüsusiyyətini, məhdud çərçivədə formalaşması və inkişaf etməsini qeyd etmək lazımdır. Digər bir xarakterik xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, reklam fəaliyyəti əsasən iri şəhərlərdə, xüsu­sən də Bakıda həyata keçirilir. Bu isə onunla izah edilir ki, iri şəhərlərdə əmtəə bazarlarında rəqabət daha kəskin olur, şəhər əhalisi yüksək gəlirli hesab olunur. Deməli, respublikada son illərdə reklam fəaliyyəti böyük şəhərlərdə daha sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Azərbay­canda reklamın məhsullar və ya sahələr üzrə formalaş­masında müəyyən spesifik xüsusiyyətlər və problemlər mövcuddur. Bu gün Azərbaycanda o məhsullar və ya sa­hələr daha çox reklam olunurlar ki, orada rəqabət möv­cuddur. Lakin, respublikaya idxal olunan bir çox məhsullar bazarında inhisarlaşmanın mövcud olması və nəticədə rəqabətin zəif olması həmin məh­sullar üzrə həyata keçirilən reklam tədbirlərinin də zəif olmasına gə­tirib çıxarır.

Son illərdə reklamın yayım struktu-runda da ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Turan informa­siya agentliyinin məlumatına əsa­sən son illərdə respublikada yayımlanan reklamın çox hissəsi (70%) televiziyanın payına düşür. Şəkil 2.3

Əgər 1996-2000-ci illərdə reklamın yayım vasitələri üzrə strukturunda küçə reklamı əsas yerlərdən birini tu­turdusa, artıq 2000-2006-cı illərdə küçə reklamının xüsusi çəkisi xeyli azalmışdır. Bunun əsas səbəblərindən biri dövlət orqanlarının küçə reklamları bazarına yersiz müdaxiləsi və paytaxtda küçə reklamının «təmizləmə» planına düşməsi olmuşdur. Müxtəlif bəhanələrlə yerüstü reklam lövhələrinin kütləvi götürülməsi həmin reklam növünün inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Aparı­lan araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, hal-hazırda yerüstü reklam lövhələrinin əksəriyyəti bir neçə şirkətə məxsusdur. Bu da həmin bazarda inhisar­laşma meyllərinin güclənməsini göstərir. Bununla belə, son illərdə reklamın bu növü üzrə də canlanma və inkişaf meylləri nəzərə çarpır.

Azərbaycanda reklam bazarının məhdudluğu və reklama ayrılan vəsaitin azlığı reklam agentləri, istehsalçıları və yayıcıları arasında kəskin rəqabət müba-rizəsinin yaranmasına gəti­rib çıxarır və bu da öz əksini qiymətin aşağı səviyyədə formalaşmasında tapır. Reklam xidmətinin qiymətinin aşağı səviyyədə olması həm reklam şirkətləri üçün, həm də reklam istehsalçıları üçün bir sıra mənfi hallara gətirib çıxarır. Birincisi, reklamın aşağı qiymətlərlə həyata keçi­rilməsi onu hər bir təsərrüfat subyekti üçün mümkün edir. Nəticədə istehlakçılar hər gün çoxsaylı reklam elanları ilə qarşılaşırlar və onları yadda saxlamaq sə­viyyəsi olduqca aşağı olur. İkincisi, reklam elanlarının sayının çox olması və respublikada reklam yayımı üzə­rində nəzarətin zəif olması bir çox hallarda yalan, həqi­qətə uyğun olmayan haqsız reklamın yayılmasına gətirib çıxarır, bu da öz növbəsində həm isteh-lakçıların, həm də sahibkarların mənafeyinə xələl gətirir. Respublikada reklamın qiymıtinin aşağı olması heç də o demək deyildir ki, reklam şirkətləri, reklam yayıcıları reklamın hazırlanmasını və yayılmasını aşağı səviyyədə həyata ke­çirirlər və onlar reklam üçün yüksək ödəniş tələb etmir­lər. Sadəcə olaraq, reklam sifarişçilərinin reklama ayırdıqları vəsaitin məb­ləği kifayət qədər olmur. Qərbi Avropa ölkələrində ucuz reklamlar dövlət tərəfindən sifariş edilən və ödənilən xüsusi sosial reklamlar olurlar, Azərbaycanda isə sosial xarakterə malik olan reklamlar öz dəyərinə görə bəzi hallarda kommersiya təşkilatlarının reklamlarından üstün olur. Bəzən çox iri bir bankın reklam rolikinin dəyəri 2,0-3,0 min ABŞ dolları məbləğində olur ki, bu nəinki qərb dövlətləri ilə müqayisədə, hətda Azərbay­canda belə çox ucuz bir reklam kimi qiymətləndirilir. Reklam qiy­mət­lərinin aşağı səviyyədə olması reklam istehsalçılarının və reklam şirkətlərinin gəlirlərini azaldır, reklam biznesini az gəlirli edir, reklam bazarının dövriyyə kapi­talını azaldır, son nəticədə ümumilikdə reklam bazarının inkişafını ləngidir, sahibkarlığın bu fəaliyyət sahəsinin sürətli inkişaf perspektivini azaldır.

Azərbaycanda reklam bazarının inkişafına mənfi tə­sir göstərən amillərdən biri də respublikada kabel televi­ziyası vasitəsilə yayımlanan bəzi Rusiya və Türkiyə ka­nallarında verilən və Azərbay­canın reklam biznesi ilə heç bir əlaqəsi olmayan reklam­lardır. Rusiya və Türkiyə te­lekanallarının Azərbaycanda birbaşa yayılması və orada həmin ölkələrə aid reklamla­rın verilməsi hər gün Azər­baycanın reklam bazarında böyük məbləğdə vəsaitin iti­rilməsi deməkdir. Bu teleka­nallarda yayılan reklamların əksəriyyəti Azərbaycanda potensial reklam sifarişçiləri sayılan şirkətlərin maraqları ilə üst-üstə düşür və bu da Azərbaycan reklamına ol­duqca ciddi zərər vurur. Bu amillərin təsiri 1998-ci ildən başlayaraq bu günə kimi özünü daha qabarıq şəkildə bi­ruzə verir.

Azərbaycanın reklam bazarının səmərəli təşkilinə və inkişafına müsbət təsir göstərən amillərdən biri də 1995-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Reklamçılar İttifaqının fəa­liyyət göstərməsidir. Bu təşkilatın fəaliyyəti əsasən Azər­baycanda reklam biznesinin həvəsləndirilməsinə, reklam agentliklərinin, reklam sifarişçilərinin hüquqlarının qorun­masına, reklam sa­həsində hüquqi normativ aktların tək­milləşdiril-məsinə və s. bu kimi istiqamətlərə yönəldilmiş­dir.

Hal-hazırda Azərbaycanın reklam bazarında can­lanma və inkişaf meylləri hiss olunmaqdadır. Bu da əsa­sən ölkədə siyasi sabitliyin bərqərar olması, ölkə iqti­sadiyyatının sürətli inkişafı, sahibkarlığın inkişaf etdiril­məsi istiqamətində müvafiq dövlət siyasətinin həyata ke­çirilməsi nəticəsində mümkün olur.

Yaxın gələcəkdə Azərbaycanda İpək yolunun bər­pası və «Şimal-Cənub» xəttinin işə düşməsi, həmçinin Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyasının güclənməsi, şübhəsiz ki, reklam bazarının inkişafına güclü təkan verə bilər, onun sahibkarlıq fəaliyyətinin ən gəlirli sahələrin­dən birinə çevrilməsinə şərait yaradar.