Politeia’da adalet tartişmasi ve thrasymakhos’un meydan okumasi
Yüklə 208,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III. Değerlendirme ve Sonuç
- KAYNAKÇA
Özgüç ORHAN
Sayfa 65
zira görüyoruz ki insanlar adaletle hareket etmezler.” 34 Burada geçen “Tanrıların gözetimi” meselesi eserin sonunda Sokrates’in anlattığı “Er miti”nin hemen öncesinde tekrar gündeme gelir (612e-613b). 35 Bunun
arkasından gelen Er’in öteki dünyaya ziyareti miti (614b–621d) bu “gözetim”e inandırmaya yönelik poetik bir “imge” olarak görülmelidir. Adeimantos’un “hesapçı”sı her toplumda ve dinde görülebilecek bir meseleye parmak basar. Gerek bu dünyada gerekse öbür dünyaya dair inançlarda adalete dair “boşluklar” bulmak mümkündür. “Er’in Öteki Dünyaya Ziyareti” miti (614b–621d) bu boşluğu kapatmaya yöneliktir.
36
Thrasymakhos Birinci Kitabın sonunda Sokrates’in maharetle kullandığı elenchos (sorgulama) ile susturulmuş olsa da dillendirdiği görüş mutlak olarak çürütülmüş ve bu nedenle de hükmünü yitirmiş sayılamaz. Bu durum hem Politeia’nın geri kalanı hem de genel olarak insanlık hali için böyledir. Thrasymakhos’un adalete dair temsil ettiği ekol “güçlü haklıdır” önermesi ile özetlenebilecek “siyasal gerçekçilik”tir. 37 Bu ekol bir taraftan siyasete dair evrensel geçerliliği olan objektif (nesnel) ahlaki normların varlığını redderken; diğer taraftan siyasi aktörlerin davranışları üzerindeki olası kısıtları insan doğasına içkin bir iyilikten ziyade dış faktörler (güç ve menfaat ilişkileri ve dengeleri) üzerinden açıklar. 38
veya gruplar belli zamanlarda “adil” görünen tercihlerde bulunsalar bile bu tercihler adil olmalarından değil şartların zaruretinden kaynaklanır. Dolayısıyla farklı şartlar altında aynı kişi ve gruplar “adalet”e ters düşen tercihlerde bulunabilirler. Modern çağda Machiavelli ile özdeşleşecek ve günümüzde daha çok uluslararası politika bağlamında ele alınan bu ekol Sokrates’in dillendirdiği “idealist” anlayışa kıyasla ortalama insan nezdinde
34 Bkz. Waterfield, The First Philosophers, s. 274. 35 Yasalar’daki “Atinalı Yabancı” da bu konu üzerinde durur: “Yasalara uygun olarak Tanrılara inanan hiç kimse isteyerek kutsala sığmayan [asebēs] bir eylemde bulunmaz veya yasa dışı bir ifadeyi ağzından kaçırmaz şayet şu üç durumdan birinden muzdarip değilse: Dediğim gibi ya [Tanrıların varlığına] inanmıyordur; ya Tanrıların olduğuna ama onların insanları gözetmediğine inanıyordur; ya da Tanrıların dualar ve kurbanlarla kolaylıkla ikna edilebileceğine inanıyordur” (885b). 36 Sokrates bu mitin hemen öncesinde “ruhun ölümsüzlüğü” (608c-611a) tartışmasını yapar. Bu tartışmanın başında da “erdemin en büyük karşılık [epicheira] ve ödüllerine [athla] henüz daha değinmemiş olduklarını” hatırlatır ve sırada bunun olduğunu müjdeler (608c1-2). İkinci Kitabın başında Glaukon ve Adeimantos adaletin maddi avantajlarına dikkat çekmek için epicheira ile aynı anlama gelen misthoi sözcüğünü sık sık kullanmıştır (357d1, 363d1). Nitekim Sokrates de “ruhun ölümsüzlüğü” tartışmasından “Er miti”ne geçiş aşamasında misthoi sözcüğünü kullanarak daha önce konuşulanları bizzat hatırlatır (612b-613d). 37 Dyson, Natural Law and Political Realism, s. 33-66. 38 A.g.e., s. x. Politeia’da Adalet Tartışması ve Thrasymakhos’un Meydan Okuması Sayfa
66
gerek gündelik yaşamda gerek siyasette çok daha makbuldür (358a, 358c8). Gerek sıradan insanların gerekse seçkinlerin söylem ve eylemlerine yakından bakıldığında bu görüşün açıktan veya zımnen benimsenmiş olduğu görülür (366b6-7). Politeia’daki adalet tartışmasında Sokrates’in bu konuda bir itirazı olduğuna dair bir işaret yoktur.
İnsanların ekseriyeti Thrasymakhos kadar açıksözlü ve cüretkȃr olmasa da kritik anlarda sergiledikleri söz ve eylemlerle onun anlayışını benimsediklerini gösterirler. Glaukon’un anlattığı “Gyges’in yüzüğü” hikayesinde olduğu gibi, yaptırımın olmadığı veya yeterince caydırıcı olmadığı veya olsa bile tutarlı bir şekilde uygulan(a)madığı durumlarda insanların o ana kadar gizil olan haksızlık yapma eğilimleri açığa çıkar. Bu açıdan daha önce haksızlığa uğramış bir mağdurun başka bir zaman ve zeminde bir başka haksızlığın faili olması hiç de şaşırtıcı gelmemelidir. 39
Judith Shklar’ın (1928-92) dikkat çektiği gibi insanlar arasında rutin olan “adalet” değil “haksızlık”tır. 40 Shklar şöyle devam eder: “Çoğu haksızlık sürekli olarak etkili bir hukuk sistemi olan yerleşik bir devlet düzeni içinde ve normal zamanlarda vuku bulur. Çoğu zaman, yurttaşlardan fazla bir protesto olmaksızın, en feci haksızlıkları işleyen insanlar resmi görevleri çerçevesinde haksızlıkları engellemesi icap eden kişilerin ta kendisidir.” Siyasal düşünce tarihinde bu gerçeğin farkında olup öne çıkaranların başında Platon gelir. 41 Platon, her ne kadar “ütopik” veya “idealist” diye bilinse de, Thrasymakhos’un savunduğu “gerçekçi” adalet(sizlik) anlayışının yaygınlığının ve çekiciliğinin farkındadır. Thraskymakhos’un meydan
okuması Politeia’daki adalet
tartışmasını bütünsel bir çerçevede ele almamıza yardımcı olur. Dile getirilen gerçekçi yaklaşımın yaygınlığı insanlık tarihinin bir gerçeğidir. Son iki yüzyılda “insan hakları”, “temel hak ve özgürlükler”, “hukuk devleti” gibi adalete dair norm veya idealler ortaya çıkmış olsa da bu normların sınırları, uygulanıp uygulanmayacağı veya ne ölçüde ve kimin için uygulanacağı yine pratikte, Thrasymakhos’un iddia ettiği gibi güçlünün elinde olan, hakim adalet ve hukuk düzenine göre belirlenir. Machiavelli’nin de dediği gibi siyasette başarıyı hedefleyenler ahlaki normlara göre değil; insanların nasıl
39 Shklar, The Faces of Injustice, s. 35. 40 A.g.e., s. 19. 41 A.g.e., s. 20-24. Özgüç ORHAN
Sayfa 67
davrandığına (veya buna dair kanılarına) göre hareket eder. “Gerçekçi” açıdan bakıldığında sürekli bir “mücadele” (polemos) alanı olarak görülen siyasette Sokrates’in kurguladığı ideal adalet modelinin mücadele eden tarafları adaletin üstünlüğüne ikna edebileceği şüphelidir. Politeia’da Thrasymakhos ve Sokrates’in savunduğu adalet anlayışlarını “realist” (gerçekçi) ve “idealist” diye niteleyecek olursak tartışmanın gelip düğümlendiği nokta değişmez bir gerçekliğin var olup olmadığı; ve bu gerçekliğin “makul” (noētos) veya “mahsus” (oratos) olup olmadığıdır (509d4). 42 Politeia’da karşımıza çıkan değişmez Idealar, Sokrates’in savunduğu paradigmatik (ideal model) adalet anlayışını gerektirir. 43 Ancak “mahsus” dünyanın ötesinde değişmez bir gerçekliğe karşı şüphe duyulması; veya inanıldığı zannedilse bile aslında umursanmaması; veya bu gerçekliğin farklı bir şekilde tasavvur edimesi durumunda gerek bireyler arası ilişkilerde gerek siyasette Machiavelli’nin savunduğu gibi insanların nasıl davranmaları gerektiğine değil de nasıl davrandıklarına bakmak zorunluluğuyla yüzleşiriz ki bu durumda hoşumuza gitmese de Thrasymakhos’un argümanları daha cazip olacaktır. Felsefe verili olanın olduğu gibi kabul edilmemesini; sorgulanmasını ve gerekirse eleştiriye tabi tutulmasını gerektirir. Bu nedenle Politeia’nın ortaya koyduğu “adalet” anlayışını sırf Platon’un otoritesi nedeniyle kabul etmek doğru olmayacağı gibi; sonuçları itibarıyla sırf hoşumuza gitmediği için tümden reddetmeye veya parçalarını bütünsel bağlamından kopuk olarak değerlendirmeye kalkışmak da doğru olmaz. 44
ifade edilen tanımlarla sınırlı kalmaması gerektiğini vurgulamış; ve asıl meselenin Thrasymakhos’un meydan okuması ışığında adaletin teorik olarak tarif edilme çabalarından çok pratik açıdan değerini vurgulayan tartışmalarda saklı olduğu görülecektir. Son iki yüzyıllık dönemde Platonik diyalogların nasıl yorumlanması hususunda tam bir mutabakat sağlanmış olmasa da Friedrich Schleiermacher’e (1768-1834) uzanan “dramatik” yaklaşımın Platon
42 “Makul” akıl yoluyla kavranılan; “mahsus” duyumsanandır. 43 “Idealar” veya “Formlar” doktrini diye bilinen bu teorinin Platon’la ilişkisi tartışmalıdır. Bu konuda yerleşik görüş Platon’un bu doktrini benimsediği yönündedir ama aksine düşünenler de vardır; bkz. Welton, Plato’s Forms, s. 2. 44 “Korkuluk hatası” (straw man fallacy) içeren haksız eleştirilerden en çok nasibini almışların başında Platon gelir. Karl Popper buna klasik bir örnektir. Popper, The Open Society and Its Enemies adlı eserin ilk cildinde Platon’u başta bahsettiğimiz “dogmatik” yaklaşım ve “birey”i önceleyen klasik liberal varsayımlara dayanarak eleştirmiş ve onun adalet anlayışını “totaliter” diye mahkum etmiştir; bkz. Popper,
Politeia’da Adalet Tartışması ve Thrasymakhos’un Meydan Okuması Sayfa
68
çalışmalarında son yıllarda gitgide daha fazla kabul gördüğünü söyleyebiliriz. Bu yaklaşıma göre “bir Platonik diyalog kendi içinde ve Platonik diyaloglar kendi aralarında, Sokrates’in Phaidros’da (264c) dile getirdiği gibi, parçaları birbiriyle bağlantılı organik bir bütün olarak görülmelidir.” 45 Adına “bütünsel” de diyebileceğimiz bu yaklaşım, Platon’un düşüncelerinin dramatik ve bütünsel bağlamından kopuk olarak sadece ana karakterin ağzından çıkan sözlere indirgenmesi ve bunların doğrudan Platon’un nihai düşünceleri olarak varsayılması hususunda bizi ihtiyata davet eder.
45 Orhan, “Jacob Klein’da Tortulaşma, Eğitim ve Platon’a Dramatik Yaklaşım”, s. 267. Özgüç ORHAN
Sayfa 69
KAYNAKÇA Austin, Michael. The Hellenistic World from Alexander to the Roman Conquest. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. Balot, Ryan K. Greed and Injustice in Classical Athens. Princeton: Princeton University Press, 2001. Barney, Rachel. “Socrates’ Refutation of Thrasymachus.” The Blackwell Guide to Plato’s ‘Republic’ içinde, s. 44-62, der. Gerasimos Santas. Oxford: Blackwell, 2006. Dyson, R. W. Natural Law and Political Realism in the History of Political
Lang, 2005. Everson, Stephen. “The Incoherence of Thrasymachus.” Oxford Studies in
Frede, Michael. “Plato’s Arguments and the Dialogue Form.” Klagge ve Smith içinde, s. 201-219. Harlap, Shmuel. “Thrasymachus’s Justice.” Political Theory 7.3 (1979): 347- 70. Hourani, George F. “Thrasymachus’ Definition of Justice in Plato’s Republic” Phronesis 7 (1962): 110-120. Johnson, Curtis N. Socrates and the Immoralists. Lanham: Lexington Books, 2005. Klagge, James C. ve Nicholas D. Smith, der. Methods of Interpreting Plato and His Dialogues. Oxford: Clarendon Press, 1992. Kosman, Aryeh. “Justice and Virtue: The Republic’s Inquiry into Proper Difference.” Virtues of Thought: Essays on Plato and Aristotle içinde, s. 183-203. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014. Lane, Melissa. Plato’s Progeny: How Plato and Socrates Still Captivate the
Long, Roderick T. “Thrasymachus and the Relational Conception of Authority.” An Anthology of Philosophical Studies, Vol. 3 içinde, s. 27- 36, der. Patricia Hanna. Athens: ATINER, 2009. Machiavelli. The Prince. Çev. Harvey C. Mansfield. Chicago: Chicago University Press, 1998. Maguire, Joseph P. “Thrasymachus or Plato?” Phronesis 16.2 (1971): 142-63.
Politeia’da Adalet Tartışması ve Thrasymakhos’un Meydan Okuması Sayfa
70
Moors, Kent. “Justice and Philosophy in Plato’s Republic: The Nature of a Definition.” Interpretation 12.2&3 (1984): 193-223. Orhan, Özgüç. “Homeros ve Hesiodos’da Adalet Kavramının Kökenleri ve Platon’a Yansımaları.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 13 (2012): 11-38. Orhan, Özgüç. “Jacob Klein’da Tortulaşma, Eğitim ve Platon’a Dramatik Yaklaşım.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 19 (2015): 259-280. Pappas, Nickolas. The Routledge Guidebook to Plato’s Republic. London: Routledge, 2013. Plato. Platonis Opera. Cilt 4. Der. John Burnet. Oxford: Clarendon Press, 1902. Plato. The Republic. Çev. Allan Bloom. New York: Basic Books, 1991. Plato. Republic. Çev. Joe Sachs. Newburyport: Focus Publishing, 2007. Plutarch. Greek Lives: A Selection of Nine Greek Lives. Çev. Robin Waterfield. Oxford: Oxford University Press, 1998. Popper, Karl R. The Open Society and Its Enemies. Vol. 1, The Spell of Plato. London: Routledge, 1945. Reeve, C.D.C. “Socrates Meets Thrasymachus.” Archiv für Geschichte der Philosophie 67.3 (1985): 246-265. Shields, Christopher. “Plato’s Challenge: the Case against Justice in Republic II.” The Blackwell Guide to Plato’s Republic içinde, s. 63-83, der. Gerasimos Santas. Oxford: Blackwell, 2006. Shklar, Judith N. The Faces of Injustice. New Haven: Yale University Press, 1990.
Strauss, Leo. “On Plato’s Republic.” The City and Man içinde, s. 50-138. Chicago: Rand McNally, 1964. Topakkaya, Arslan. “Adalet Kavramı Bağlamında Aristoteles-Platon Karşılaştırması.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 6 (2008): 27-46. Waterfield, Robin. The First Philosophers: The Presocratics and Sophists. Oxford: Oxford University Press, 2000. Wedgwood, Ralph. “The Coherence of Thrasymachus.” Basılmamış makale. http://www-bcf.usc.edu/~wedgwood/Thrasymachus.pdf. Welton, William A. der. Plato’s Forms: Varieties of Interpretation. Lanham, MD: Lexington Books, 2002. Yüklə 208,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|