POWSZECHNA
ENCYKLOPEDIA
FILOZOFII
1____________ A-B
P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O T O M A S Z A Z A K W I N U * L U B L I N 2 0 0 0
A U T O R Z Y
H A S E Ł
STANISŁAW BAFIA
KAROL BAL
JACEK BANAŚ
TADEUSZ BIESAGA
ANNA BUCZEK
ZDZISŁAW CHLEWIŃSKI
TEOFIL CHODZIDŁO
WOJCIECH CHUDY
MARIAN CISZEWSKI
MIGUEL CRUZ HERNANDEZ
I
l e o n
c y b o r a n
!
RYSZARD CYRKLAFF
MAREK CZACHOROWSKI
JAN CZERKAWSKI
SŁAWOMIR CZARNECKI
BOŻENA CZERNECKA
BOGDAN CZUPRYN
WŁODZIMIERZ DŁUBACZ
JACEK FRYDRYCH
PAWEŁ P FURDZIK
JANINA GAJDA-KRYNICKA
PAWEŁ GARBACZ
ALEKSANDRA GONDEK
MARIA JO A N N A GONDEK
PAWEŁ GONDEK
KAZIMIERZ GRYŻENIA
TADEUSZ GRZESIK
ARKADIUSZ GUDANIEC
ZYGMUNT HAJDUK
WACŁAW HRYNIEWICZ
PIOTR IWAŃSKI
PIOTR JAROSZYŃSKI
ZENON KAŁUŻA
ISTANISŁAW K A M IŃ S ia]
ARTUR KARP
KAROL KARSKI
PAWEŁ KAWALEC
STANISŁAW KICZUK
BARBARA KIEREŚ
HENRYK KIEREŚ
JÓZEF KOSIAN
WITOLD KOTAŃSKI
STANISŁAW KOWALCZYK
MAŁGORZATA KOWALEWSKA
FELIKS KRAUSE
MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC
JAN KROKOS
PIOTR KULICKI
| MARIAN RURDZIAŁE
k
I
MAREK LECHNIAK
AGNIESZKA LEKKA-KOWALIK
JÓZEF LIZUN
MIECZYSŁAW LUBAŃSKI
FRANCISZEK MACHALSKI
LESŁAW MAGDZIAREK
ROMAN MAJCHRZYK
STANISŁAW MAJDAŃSKI
HENRYK MAJKRZAK
ANDRZEJ MARYNIARCZYK
TOMASZ MICHNIOWSKI
TOMASZ MIODUSZEWSKI
JERZY MISIUREK
PIOTR MOSKAL
RENATA MUSZYŃSKA
MIRELLA NAWRACAŁA-URBAN
DONAT NOWICKI
MAREK OSMAŃSKI
REET OTSASON
JAN PALUSIŃSKI
ZBIGNIEW PAŃPUCH
JAROSŁAW PASZYŃSKI
BOGUSŁAW PAŹ
HENRYK PIERSA
HENRYK PODBIELSKI
RYSZARD POLAK
ROBERT T. PTASZEK
DANUTA RADZISZEWSKA-
-SZCZEPANIAK
JERZY REBETA
ARKADIUSZ ROBACZEWSKI
ZENON E. ROSKAL
PAWEŁ SAJDEK
EUGENIUSZ SAKOWICZ
PAWEŁ SKRZYDLEWSKI
A NTO N I SKWARA
[EUGENIUSZ SŁUSZKIEWICZ
JAN SOCHOŃ
KATARZYNA STĘPIEŃ
[CZESŁAW STRZESZEWSKl]
ADAM SZAFRAŃSKI
TADEUSZ SZUBKA
ARTUR SZUTTA
AGATA SZYMANIAK
LECH SZYNDLER
PAWEŁ TARASIEWICZ
JERZY TUPIKOWSKI
JÓZEF TUREK
JÓZEF WAWRO
ROMUALD J. WEKSLER-
-WASZKINEL
STANISŁAW WIELGUS
ZOFIA WŁODEK
MARIAN WNUK
KRZYSZTOF WROCZYŃSKI
ZBIGNIEW WRÓBLEWSKI
KAZIMIERZ WÓJCIK
ANN A M. ZALEWSKA
JURIJ ZAŁOSKA
TERESA ZAWOJSKA
ZOFIA J. ZDYBICKA
MAGDALENA ZDZIECH
EDWARD I. ZIELIŃSKI
MACIEJ ST. ZIĘBA
STANISŁAW ZIĘBA
AN N A Z. ZMORZANKA
JÓZEF ZON
K O M I T E T
N A U K O W Y
PROF. DR HAB. MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC OP - Przewodniczący
Prezes Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Doctor Honoris Causa Multiplex, członek PAN i PAJJ
Academia Scientiarum et Artium Europaea, Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
PROF. ABELARDO LOBATO OP
Dyrektor Societá Internazionale Tommaso d ’Aquino, Rektor Pontifica Academia S. Thomae Aquinatis
PROF. DR HAB. ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB - Zastępca Przewodniczącego
Wiceprezes Zarządu Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. PIOTR JAROSZYŃSKI
Członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. HENRYK KIEREŚ
Członek Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. ZOFIA J. ZDYBICKA USJK
Członek Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Pontificia Academia S, Thomae Aquinatis
Z E S P Ó Ł
R E D A K C Y J N Y
ANDRZEJ MARYNIARCZYK - Redaktor naczelny
MARIA JOANNA GONDEK - Sekretarz redakcji
TERESA ZAWOJSKA - Redaktor prowadzący
MIRELLA NAWRACAŁA-URBAN - Redaktor bibliografii i skrótów
R e d a k t o r z y
n a u k o w i
d z i a ł ó w
MAREK CZACHOROWSKI {etyka), PIOTR JAROSZYŃSKI (filozofia kultury)
HENRYK KIEREŚ (filozofia sztuki, teoria poznania), MAŁGORZATA KOWALEWSKA (filozofia polska)
MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC (metafizyka, antropologia), PIOTR KULICKI (logika)
AGNIESZKA LEKKA-KOWALIK (metodologia nauk, filozofia współczesna)
REET OTSASON (filozofia arabska), ZENON E. ROSKAL (filozofia przyrody)
KAZIMIERZ WÓJCIK (filozofia polska, filozofia średniowieczna)
KRZYSZTOF WROCZYŃSKI (filozofia prawa), MACIEJ ST ZIĘBA (filozofia Wschodu)
O p r a c o w a n i e
l i s t y
h a s e ł
PAWEŁ GONDEK, ANDRZEJ MARYNIARCZYK, MIRELLA NAWRACAŁA-URBAN
ZBIGNIEW PAŃPUCH, PAWEŁ SKRZYDLEWSKI, MACIEJ ST. ZIĘBA
K o r e k t a
l i n g w i s t y c z n a
ARKADIUSZ GUDANIEC (język grecki, łaciński, włoski)
REET OTSASON (język angielski, arabski, fancuski, niemiecki, włoski)
K o r e k t a
t e c h n i c z n a
MAGDALENA ZDZIECH, TOMASZ GÓRKA (kierownik korekty)
ROMAN BLICHARZ, KSAWERY SKOWRON
W s p ó ł p r a c u j ą c y
z
r e d a k c j ą
BOGDAN CZUPRYN, WŁODZIMIERZ DŁUBACZ, JAROSŁAW MERECKI, PIOTR MOSKAL
ARKADIUSZ ROBACZEWSKI, KATARZYNA STĘPIEŃ, AGATA SZYMANIAK
P O L S K IE T O W A R Z Y ST W O T O M A S Z A Z A K W IN U
składa podziękowanie osobom indywidualnym, firmom prywatnym oraz spółkom akcyjnym,
dzięki pom ocy których ukazuje się pierwszy tom Powszechnej Encyklopedii Filozofii.
Dziękujemy Bankowi Depozytowo-Kredytowemu. Grupa Pekao SA w Lublinie;
„Ruch” SA w Warszawie; Rafinerii Trzebinia SA; Rafinerii Czechowice-Dziedzice SA;
Galaxia; Elektrowni Siersza w Trzebini; PHU Starter-Częstochowa;
Agencji Handlowej B. Kmiecik i S-ka Katowice; CZW Węglozbyt Katowice.
Słowa podziękowania raczą przyjąć następujące osoby:
Jacek Dębski, Alfred Dudek, Stanisław Gołąb, Waldemar Jagiełło, Bożena Koroczycka,
Marek Kononowicz, Alojzy Krawczuk, Wojciech Królak, Bogusław Lepiarz, Marek Lesisz,
Henryk Malesa, Lucyna Matuszewska, Mariusz Mendziuk, Mirosław Michalski,
Lucjan Noras, Mirosława Nykiel, Marek Piotrowski, Barbara Pszczółkowska,
Bernard Szweda, Kazimierz Trębacz, Anna Zaorska.
Szczególne podziękowanie Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu składa
O. Tadeuszowi Rydzykowi, Dyrektorowi Radia Maryja, za wszechstronną pom oc,
bez której trudno byłoby sfinalizować to przedsięwzięcie,
oraz posłowi na Sejm RP II kadencji Henrykowi Dyrdzie za stałą troskę
i życzliwą pomoc w pracy nad realizacją tego dzieła.
P r o j e k t
o k ł a d k i
i
s t i - o n
t y t u ł o w y c h
JERZY DURAKIEWICZ
S k ł a d
k o m p u t e r o w y
GRZEGORZ KRAMAREK I PIOTR KŁOSOWSKI
Druk dofinansowano ze środków KBN
© Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
LUBLIN 2000
ISBN 83-914431-0-9
ISBN 83-914431-1-6 (t. I)
W y d a w c a
POLSKIE TOWARZYSTWO TOMASZA Z AKWINU
sec, Societd Internationale Tommaso d\Aquino
A d r e s
Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, Katedra Metafizyki KUL,
tel. (081) 445-45-37, 445-45-38, e-mail:tomasak@kul.lublin.pl
D r u k
i
o p r a w a
Zakład Graficzny „Colonel” sc, Kraków, ul. Dąbrowskiego 16
A M O RALIZM
W. Gundert, Japanische Religionsgeschichte, Tok
1935; W. Kotański, Zarys dziejów religii w Japonii, Wwa
1963, 169.
Wiesław Kotański
A M O N I U S Z S A K K A S ( ’A^<5vioę Saxxaę,
A m m o n iu s ) - założyciel szkoły neoplatońskiej,
ur. ok. 175 w Aleksandrii, zm. w 242.
W g świadectwa Porfiriusza i Proklosa A. był
chrześcijaninem, który zwrócił się ku poganizmo-
wi po zapoznaniu się z filozofią gr.; pogląd ten,
jako oszczerczy, zwalczali Euzebiusz i Hieronim,
twierdząc, że A. nigdy nie wyrzekł się chrześci
jaństwa, a apostazę przypisali mu ci, którzy nie
potrafili mu w ybaczyć przynależności do chrze
ścijaństwa. Istnieje też hipoteza, że A. był pocho
dzącym z Indii mnichem buddyjskim, i tam miał
powrócić.
A. uchodzi za twórcę szkoły neoplatońskiej -
wśród jego uczniów wym ienia się Orygenesa, Lon
gina, Hereniusza, P lotyna i in. A. nie pozostawił
żadnych dzieł; jego poglądy znane są wyłącznie
z przekazów autorów późniejszych, zwł. z pism
Hieroklesa, Nemezjusza, Euzebiusza i Porfiriusza.
W ynika z nich, że A. łączył platonizm z m istycy
zmem, a jego myśl przeniknięta jest elementami
religijnymi.
F. Heinemann, A. Sakkas und die Ursprung des Neu-
platonismus, Hermes 64 (1926), 1-27; E. Seeberg, A. Sak
kas, Zeitschrift fiir Kirchengeschichte (1942), 136-170;
E. Elorduy, A, Sakkas la legenda de su apostasia, Pen
samiento 3 (1947), 5-27; tenże, Es A. Sakkas el pseudo-
-Areopagita?, Estudios eclesiásticos (1948), 501-577; ten
że, La filosofía estoica absorbida por la filosofía cristiana,
Sophia (1948); S. Caramella, II cristianesimo di A. Sak
kas, Nuovo Didaskaleion (1948), 62 n.; H. Dórrie, A ., der
Lehrer Plotins, Hermes 83 (1955), 449-477; E. R. Dodds,
Numenios a. A., w: Les sources de Plotin, G 1960, 3-61.
K azim ierz G ryienia
A M O R
M IŁ O Ś Ć .
A M O R A L I Z M (od łac. a - nie, moralis - oby
czajny, moralny) - stanowisko, które albo negu
je całkowicie istnienie dobra moralnego (a. skraj
ny), albo podporządkowuje je innym dobrom (a.
umiarkowany, relatywizm).
A. może wyrastać z założeń m etafizycz
nych, teoriopoznawczych lub antropologicznych.
W pierwszym przypadku neguje się inteligibil-
ność bytu, w tym również inteligibilność natu
ry ludzkiej, jej celowościowe ukierunkowanie, do-
bro-cel ostateczny człowieka (nihilizm); w dru
gim zaprzecza się możliwość poznania obiektyw
nej prawdy (subiektywizm, sceptycyzm , agnosty-
cyzm); w trzecim absolutyzuje się wolność ludzką,
w imię której odrzuca się istniejące niezależne od
niej obiektywne dobro osoby. Wolność taką sytu
uje się poza dobrem i złem (F. Nietzsche).
A. jest obcy dla myśli klasycznej, w której byt
posiadał zawsze swoją racjonalność i skierowany
był do realizacji celu-dobra. Człowiek odkrywał
to dążenie w postaci powinności, nakazów czynie
nia tego dobra. Dobro to pojmowano jako osta
teczny cel działania i określano pojęciem szczęścia
(A rystoteles). Od czasów Sokratesa związek cno
ty i szczęścia przenika całą etykę antyczną. Nawet
myśl stoików można zinterpretować w tym du
chu, że ich ujęcie rzeczywistości jako indyferent-
nej pod względem aksjologicznym było poszuki
waniem cnoty jako niezależności duszy od tego,
co zewnętrzne, poszukiwaniem wewnętrznej auto
nomii i harmonii człowieka. Również epikureizm,
mimo postawienia przyjemności w centrum swej
etyki, nie zrezygnował z podporządkowania jej
cnocie jako pewnej intelektualnej kalkulacji, ko
niecznej dla zdobycia tak rozumianego szczęścia.
N a terenie myśli chrześcijańskiej uzasadnienie
a. nie jest możliwe. Inteligibilność bytu powiąza
na jest bowiem z wszechwiedzą i mądrością Boga,
a dzieje ludzkie z Jego opatrznością. Człowiek nie
może wyjść poza dobro i zło, nie może ustanawiać
co jest dobre, a co złe, nie może odsunąć odpo
wiedzialności m oralnej, w którą wchodzi wraz ze
swoim zaistnieniem.
A .
UMIARKOWANY ALBO RELATYWISTYCZNY
przypisuje się sofistom. W ywodził się on z ich
trudności w określeniu natury poznania i natu
ry człowieka. Zaprzeczyli oni możliwości poznania
obiektywnej prawdy. Skrajne zanegowanie praw
dy zostało wyrażone w trzech tezach Gorgiasza:
a) nic nie jest; b) nawet gdyby coś było, nie mogli
byśmy tego poznać; c) nawet gdybyśm y to pozna
li, nie moglibyśmy tego wyrazić i drugiemu prze- ■
kazać. Tezy te w ykluczały jakiekolwiek kryterium
prawdy (sceptycyzm). Mniej skrajne stanowisko
zajmował Protagoras. Punktem wyjścia dla niego
był nie tyle sceptycyzm , co relatywizm. W yrażo
ny jest on w jego podstawowej zasadzie: „czło
wiek jest miarą w szystkich rzeczy istniejących, że
istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją” . Zasa
da homo-mensura zaprzeczała możliwości odróż
niania bytu od niebytu, prawdy od fałszu, i czy
niła człowieka miarą rzeczy, czyli pozwalała za
199
AM O RALIZM
prawdę uważać to, co się poszczególnemu czło
wiekowi wydaje prawdziwym (subiektywizm, re
latywizm) . Relatywizm u gnozeologicznego Prota
goras nie stosował jednak konsekwentnie do kwe
stii moralnych, ograniczał go bowiem zasadą uży
teczności. W tym względzie był raczej pragmaty
kiem, utylitarystą. Sofiści uważali, że normy mo
ralne są wynikiem um owy społecznej (konwencjo-
nalizm) i są tworzone przez silnych w celu rzą
dzenia i wyzyskiwania słabych, albo przez sła
bych dla obrony przed silnymi. Arystyp z Cyre
ny użyteczność zdefiniował przez sensualistycznie
rozumianą indywidualną przyjemność (hedonizm
egoistyczny).
A. powraca w nowożytnych i współczesnych
propozycjach etyki. T. Hobbes zredukował czło
wieka do biologicznie rozumianego instynktu
samozachowawczego. Indywidualne egoistyczne
dążenie do przetrwania i przyjemności uczy
nił regułą postępowania. Zasadę miłości w ła
snej z podkreślaniem korzyści ogółu głosił też
C. A. Helvetius. Od niego przejął J. Bentham
zasadę użyteczności. Sformułowana przez niego
norma: „maksimum przyjemności (korzyści) dla
maksymalnej liczby ludzi” stała się klasyczną za
sadą utylitaryzmu. J. S. Mili skorygował Bentha-
ma ujęcie przyjemności jedynie w kategoriach ilo
ściowych (monizm hedonistyczny), podkreślając
różnice jakościowe m iędzy przyjemnościami (plu
ralizm hedonistyczny). U tylitaryzm można też
traktować jako teorię etyczną, w której błędnie
określono dobro, cel ostateczny człowieka, błęd
nie sformułowano normę moralności.
A .
s k r a j n y , NEGUJĄCY,
jest pewnym tren
dem myśli nowożytnej i współczesnej. Spotykamy
go choćby w poglądach M. Stirnera, który z po
zycji skrajnego indywidualizmu uznał dobro i zło
za wyrażenia nie m ające żadnego sensu. Czło
wiek istnieje poza jakimikolwiek powinnościami
czy nakazami moralnymi. Może żyć tak, jakby był
jedyny na świecie, i może czynić z wszystkimi to,
co zechce. Istnienie człowieka to niekończąca się
wojna każdego przeciw wszystkim.
Zakwestionowanie
obiektywnego
porządku
świata, odrzucenie obiektywnej moralności, a
zwł. moralności chrześcijańskiej, znalazło skraj
ny wyraz w filozofii F. Nietzschego. Stanął on na
stanowisku bezcelowości i bezsensowności świata,
w którym nie m a prawdy ani dobra. Jest tylko
„wola m ocy” , którą człowiek czy silne rasy mogą
użyć dla wyhodowania nadczłowieka.
Tę absolutyzację wolności posuwa J. P. Sartre
jeszcze dalej. W imię negatywnej wolności ludz
kiej odrzuca on istnienie Boga, istnienie obiek
tywnego świata dóbr i nakazów moralnych. Czyn
moralny jest dobry dlatego, że jest autentycznym
aktem wolności wbrew wszelkim nakazom. Pod
miot sam jest dla siebie prawodawcą. Nie potrze
buje dla tych praw żadnych racji poza tym , że je
sam stanowi (autonom izm ).
Podobnie, choć z innych względów, pozbawia
moralności uzasadnień współczesny a. emotywi-
styczny, rozwinięty głównie na terenie metaety-
ki (A. J. Ayer, Ch. Stevenson). Zdania etycz
ne są, zdaniem em otywistów, pseudozdaniami;
nic nie odpowiada im w rzeczywistości, gdyż
są one ekspresją ogarniających nas irracjonal
nych stanów emocjonalnych. W spółczesna kul
tura, jako kultura em otywistyczna jest przenik
nięta a., który w praktyce wyraża się w uspra
wiedliwianiu i powszechnym stosowaniu manipu
lacji innymi w imię założenia, że nie m a praw
dy i dobra, do którego można by się odwo
łać. W tym nurcie znajduje się również myśle
nie postmodernistyczne (J. Derrida, R. Rorty,
L. F. Lyotard), w którym poddaje się destruk
cji nie tylko obiektywną prawdę i dobro, ale
i język, który tę prawdę i dobro m ógłby wy
razić.
A.
WYNIKŁY Z ABSOLUTYZOWANIA RÓŻNYCH
DZIEDZIN ŻYCIA.
Rozbicie klasycznego związku
między verum, bonum i pulchrum zaowocowało
w nowożytności autonom ią i zabsolutyzowaniem
poszczególnych dziedzin życia ludzkiego oraz ode
rwaniem ich od moralności.
A. w dziedzinie polityki głosił N. Machiavel-
li, przyznając państwu i polityce prawo działania
poza wszelką odpowiedzialnością moralną czy re
ligijną. Bliski temu jest a. ekonomizmu, którego
początku można się dopatrywać w koncepcji ho
mo oeconomicus J. S. Milla i śledzić go w róż
nych szkołach ekonomicznych, w których dobra
ekonomiczne były stawiane jako niezależne albo
jako nadrzędne wobec dóbr moralnych. Dążenie
do tych dóbr wiązano z egoizmem, hedonizmem
lub różnymi formami utylitaryzmu.
A. estetyczny wywodzi się z zerwania związków
między wartościami estetycznym i i moralnymi.
Przyznaje się całkowitą niezależność wartościom
estetycznym wobec wartości moralnych, a nawet
dobro moralne sprowadza się do emocjonalnych
przeżyć estetycznych.
2 0 0
A
m p è r e
M. Stirner, D er Einzige und sein Eignentum, L 1845;
N. Machiavelli, II principe. Discorsi sopra la prim a deca
di Tito Livio, Tn 1852 (K siążę. Rozważania nad pierw
szym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, Wwa
1984, 19872); J. S. Mill, Essay on Some Unsettled Qu
estions of Political Economy, Lo 1884; F. Nietzsche, Der
Will zur Macht, w: Nietzsches Werke, IX-X ( Wola mo
cy, w: Dzieła, XII, Wwa 1911, 1984 (przedr.); J. Messner,
Sozialökonomik und Sozialethik, Pa 1928; T. Hobbes, Le
viathan or the M atter, Form and Power of a Common
wealth Ecclesiastical and Civil, C 1935, 19472 (Lewiatan,
czyli materia, form a i władza państwa kościelnego i świec
kiego, Wwa 1954); K. Kluxen, Politik und menschliche
Existenz bei Machiavelli, St 1967; G. Braungart, Ethics
and Its Amoral Justification in Hobbes, Ox 1981; A. Mac
Intyre, A fter Virtue, Notre Dame 1981, 19842 (Dziedzic
two cnoty, Wwa 1996); V. Possenti, II nichilismo teoretico
e la morte della metafísica, R 1995 (Nihilizm teoretyczny
i „śmierć metafizyki”, Lb 1998); T. Biesaga, Spór o normę
moralności, Kr 1998.
Tadeusz Biesaga
A M P È R E
A n d r e M a r i e
- matematyk, che
mik, fizyk i filozof, ur. 22 I 1775 w Poleym ieux
k. Lyonu, zm. 10 VI 1836 w Marsylii.
Dzięki ojcu, który sam kierował nauczaniem sy
na, otrzym ał A. gruntowne wykształcenie w za
kresie m atem atyki i nauk przyrodniczych; od
1800 pracował jako nauczyciel w Bourg-en-Bres-
se; w 1803, dzięki pracy Considérations sur la
théorie m athém atique du jeu (Ly 1802) dotyczą
cej zagadnienia rachunku prawdopodobieństwa,
dostał nominację do Lyonu. W 1804 stworzył
wraz z grupą przyjaciół koło naukowe - So
ciété Chrétienne - zgłębiające rozumowe podsta
wy wiary. Po otrzymaniu w 1804 posady asysten
ta Ecole Polytechnique w Paryżu prowadził ob
szerną korespondencję ze znanymi filozofami, ta
kimi jak Main de Biran, D estutt de Trący, Ca
banis. W 1808 został inspektorem generalnym
przy uniwersytecie, w 1809 prof, analizy m atem a
tycznej i mechaniki w Ecole Polytechnique, zaś
w 1814 członkiem Francuskiej Akademii Umie
jętności; otrzym ał order Legii Honorowej. Od
1819 w ykładał filozofię na Uniwersytecie Pary
skim, w 1820 został zastępcą prof, astronomii na
tym uniwersytecie. W 1824 został powołany na
prof, fizyki ogólnej w College de France.
Główne prace A.: Sur les preuves historiques
de la divin ité du christianism e (P 1810, zawiera
jącą obronę nadprzyrodzonego charakteru chrze
ścijaństwa); napisaną po siedmiu latach doświad
czeń nad odkryciem duńskiego fizyka Oersteda
Théorie m athém atique des phénom ènes électro-
-dynamiques, uniquem ent déduite de l ’expérience
(P 1826, 18832 - modelowy traktat fizyko-ma-
tem atyczny); zawierające wiele filozoficznych po
glądów dwutomowe dzieło E ssai sur la philoso
phie des sciences, ou exposition analytique d ’une
classification naturelle de toutes les connaisances
humaines (I—II, P 1834-1843, 18562). A. najbar
dziej znany jest jako twórca podstaw elektrodyna
miki. Wskazał na zależność magnetyzmu od elek
tryczności (tzw. I i II prawo A.). W celu wyjaśnie
nia zjawiska m agnetyzm u postaw ił nową hipotezę
dotyczącą budowy molekularnej ciał, która by
ła swoistą antycypacją teorii elektronowej. Opra
cował też teorię elektryczności (jednostkę natę
żenia prądu określa się od jego nazwiska) oraz
chemiczną teorię gazów. Podjął próbę zbudowa
nia sztucznego magnesu (tzw. selenoidu) oraz te
legrafu.
Pod wpływem H istorii naturalnej Buffona za
interesował się taksonom ią, zaś pod wpływem
A. L. Thomasa - metafizyką.
Jako filozof, zajm ował się A. klasyfikacją nauk
oraz klasyfikacją zjawisk psychicznych, zwł. po
znawczych, zaś jako uczony - klasyfikacją pier
wiastków chemicznych. Inspirowany kartezjań-
skim dualizmem podzielił A. nauki na kosmolo
giczne i nomologiczne. Szczegóły tej klasyfikacji,
obejmującej również nauki stosowane, np. medy
cynę czy uprawę roślin, dziś m ają wyłącznie zna
czenie historyczne. A. akceptował centralną ideę
woluntarystycznego idealizmu M. de Birana gło
szącą, że swą prawdziwą naturę człowiek odkry
wa w procesie doświadczenia introspekcyjnego.
W teorii asocjacji idei A. wyróżnił dwa przypadki:
„commémoration” (zwykłe przypomnienie), kie
dy dwie idee pozostają nie zmienione przez ich
skojarzenie oraz „concrétion” , kiedy dochodzi do
zlania obu idei. Zasadnicza różnica poglądów mię
dzy A. a M. de Biranem dotyczy wiedzy o świecie
zewnętrznym. A., w przeciwieństwie do Maine de
Birana (który za K antem zaprzeczał możliwości
dotarcia do rzeczy w sobie), a pod wpływem New
tona i Locke’a twierdził, iż możliwe jest poznanie
relacji między rzeczami w sobie. Owe „noumenal-
ne relacje” (podobne do jakości pierwotnych Loc
ke’a) poznajemy wtedy, gdy przestrzenne, czaso
we i ilościowe relacje zostają oddzielone od jako
ściowej zawartości (Locke’a jakości wtórne) do
świadczenia zmysłowego. A. był jednym z pierw
szych Francuzów, którzy zapoznali się z filozofią
Kanta, jednak nie akceptował jego teorii czasu,
przestrzeni i przyczynowości.
201
Dostları ilə paylaş: |