Практикум по процессам и аппаратам пищевых производств/ С. М. Гребенюк, А. С. Гинзбург и др под ред. С. М. Гребенюка

Buxarla qızdırılan maye məhsul  doldurulmuş, 1 – ci şəkildə göstərilən aparat
üçün buxarın tam kondensləşməsi  şərti daxilində enerji balansı tənliyi aşağıdakı (4)
tənliyi şəklində yazıla bilər:
2

---

Şəkil 1.
5
4
3
2
1
Q
Q
Q
Q
Q




                                (4)
burada: Q
1
 – aparata məhsul vasitəsilə daxil olan istilik miqdarı;
Q
2
 – aparata qızdırıcı buxar vasitəsilə daxil olan istilik miqdarı;
Q
3
 – hazır məhsulla aparatdan çıxan istilik miqdarı;
Q
4
 – aparatdan kondensatla çıxan istilik miqdarı;
Q
5
 – aparatın səthindən ətraf mühitə itirilən istilik miqdarı.
Yeni aparatlar layihələndirilərkən 1 – 4 – cü tənliklərdən aparata buxar vasitəsilə
daxil olan Q
2
  istilik miqdarını (bu miqdara görə isə D – buxar sərfini) təyin edirlər.
İşləyən aparatların hesablanması zamanı isə, ətraf mühitə itən Q
5
 istilik miqdarını təyin
edirlər. 
Prosesin   statikasını   xarakterizə   edən   müvazinət   şərtini   termodinamikanın   II
qanununa, faza müvazinəti qanunlarına və başqa qanunlara görə təyin etmək olar. 
Aparatlarda   emal   edilən  xammallar   hidromexaniki,   istilik  və   fiziki   –  kimyəvi
təsirlərə məruz qalırlar, belə ki, bu proseslər sistemdə müvazinət yaranan anadək davam
edir. Məsələn,  şəkər tozu, duz  və s. bu kimi  qida məhsulları,  suda  doymuş məhlul
alınana qədər həll olurlar. Doymuş məhlul alındıqda sistemin müvazinət şərti ödənir və
sistemdə baş verən proses dayanır. 
Əgər sistem müvazinət  halında deyilsə, prosesin hərəkətverici qüvvəsi sistemi
daim müvazinət halına salmağa çalışır. Bu zaman prosesin kinetikası kimi adlandırılan
sürət, hərəkətverici qüvvələrin az – çoxluğundan asılı olaraq, böyük və ya kiçik ola bilər
(sürəti misalla izah etməli).
3

---

Prosesin sürəti dedikdə, vahid zamanda aparata vahid səthdən verilən qaz və ya
məhlulun axın həcmi, istiliyin və ya maddənin miqdarı başa düşülür. Mexaniki proseslər
çıxılmaq şərti ilə, öyrənilən digər proseslərin kinetikası aşağıdakı ümumi qanunla ifadə
olunur: Prosesin sürəti hərəkətverici qüvvələrə düz, müqavimətə tərs mütənasibdir. 
Bu qanuna və proseslərin göstərilən təsnifatına uyğun olaraq, aşağıdakı kinetik
bərabərlikləri yazmaq olar: 
1. τ – zaman vahidində aparatın F – kəsiyindən keçən V – həcmli məhlul və ya
qazın hərəkəti zamanı
 
P
K
R
P
F
V




1
1

                                (5)
burada:  ∆P   –   aparatdakı   təzyiq   düşgüsü   –   hidromexaniki   proseslərin
hərəkətverici  qüvvəsi;
R
1
 – aparatın hidravliki müqaviməti;
1
1
1
R
K

 – sürət əmsalıdır.
2. τ – zaman vahidində, istilikdəyişdiricinin F – səthindən Q – istilik miqdarının
ötürülməsi zamanı 
 
t
K
R
t
F
Q




2
2

                                (6)
burada:  ∆t   –   mühitlərin   temperatur   fərqi   –   istilik   mübadiləsi   proseslərinin
hərəkətverici qüvvəsi;
R
2
 – termiki müqavimət;
2
2
1
R
K

 – istilikötürmə əmsalıdır. 
3. τ – zaman vahidində, fazaların F – təmas səthindən bir fazadan digərinə M –
kütləli maddənin köçürülməsi zamanı
 
C
K
R
C
F
M




3
3

                                (7)
burada:  ∆C – fazalarda köçürülən maddələrin qatılıq fərqi – kütlə mübadiləsi
proseslərinin hərəkətverici qüvvəsi;
4

---

R
3
 – kütlə mübadiləsindəki müqavimət;
3
3
1
R
K

 – kütlə mübadiləsi əmsalıdır.
5

---

MÖVZU 4.  OXŞARLIQ  NƏZƏRİYYƏSİ  VƏ  PROSESLƏRİN
MODELLƏŞDİRİLMƏSİ
İstənilən   yeni   bir   prosesin   yaradılması,   adətən   laboratoriyalarda   qoyulmuş
eksperiment təcrübələrdən başlanır. Sonra isə bu proses yarımistehsal modellərində və
qurğularında sınaqdan çıxarılır ki, bu sınağın nəticəsi prosesin getmə şəraiti, vəziyyəti,
iqtisadi səmərəliliyi, texniki cəhətdən mümkünlüyü, müasirliyi və yararlılığı haqqında
qəti   fikir   söyləməyə   imkan   verir.   Bu   zaman   aparılan   dərin   tədqiqatlar   nəticəsində
aparatın forma və ölçüləri haqda prinsipial suallara cavab tapılır, prosesin getmə şəraiti,
hazır məhsul çıxımı, xammal və enerji sərfinin miqdarı müəyyən edilir. 
Proses, aparat və ya qurğunun istehsal şəraitində sınaqdan çıxarılması qoyulmuş
eksperimentin sonuncu mərhələsi hesab olunur. Nəticədə aşkara çıxarılan konstruktiv
xüsusiyyətlər,   texnoloji   qanunauyğunluqlar   və   riyazi   asılılıqlar,   oxşar   proseslər   və
aparatların layihələndirilməsi və tətbiqi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Qida   məhsulları   istehsalı   müəssisələrində   yerinə   yetirilən   proseslər,
mürəkkəblikləri  ilə bir – birindən kifayət qədər fərqlənirlər, belə ki, onlar qarşılıqlı
əlaqədə olan bir çox faktorlardan asılı olurlar. Bu əlaqələr fiziki qanunlara əsaslanır və
analitik bərabərliklərlə ifadə olunur. Bəzən prosesi xarakterizə edən bərabərlik o qədər
mürəkkəb   olur   ki,   o   hətta   riyazi   cəhətdən   belə   həll   olmur.   Belə   hallarda   prosesi
öyrənmək   üçün   analitik   metod,   eksperimental   tədqiqatlarla   tamamlanır.   Çoxsaylı
faktorlardan hər birinin, öyrənilən prosesə təsirini müəyyənləşdirmək üçün çox sayda
sınaq aparmaq lazımdır. Lakin bu zaman alınan nəticə, yalnız sınaq aparılan şərait üçün
doğru olacaq, yəni tədqiq edilən prosesdən fərqlənən proseslərə şamil edilmək üçün
etibarlı olmayacaq. 
Ona   görə   də   proseslərin   analitik   və   təcrübi   yollarla   səmərəli   tədqiqi,   yalnız
oxşarlıq nəzəriyyəsinin köməyi ilə mümkündür. Bu nəzəriyyə, sınaqların minimum sayı
ilə   kifayətlənir,   onların   necə   qoyulması   və   alınmış   nəticələrin   işlənməsi   qaydalarını
göstərir ki, bu göstəricilərə “o x ş a r l ı q    k r i t e r i y a l a r ı” deyilir. 

---