Практикум по процессам и аппаратам пищевых производств/ С. М. Гребенюк, А. С. Гинзбург и др под ред. С. М. Гребенюка

M
M
D
D




                         (5)
burada: ω və ω
M
 – uyğun olaraq aparatda və modeldə axının sürətidir;
[4] və [5] bərabərliklərindən alırıq:
M
M

 
                                (6)
İstənilən  bir  prosesi  optimal   şəraitdə  aparmaq  lazımdır.   Prosesin  optimumunu
qiymətləndirmək   üçün   hər   şeydən   əvvəl   optimallaşdırma   kriteriyaları   seçilməlidir.
Konkret   şəraitlərdən   asılı   olaraq,   optimallaşdırma   kriteriyaları   kimi   texnoloji
kriteriyaları   –   məsələn   aparatın   vahid   həcmindən   məhsulun   maksimum   yığılmasını;
iqtisadi   kriteriyaları   –   verilmiş   məhsuldarlıq   üçün   məhsulun   minimum   dəyəri   və   s.
kriteriyaları   götürmək   olar.   Seçilmiş   bu   kriteriyalar   əsasında,   optimallaşdırma
kriteriyalarının parametrlərdən asılılığı qurulur. 
5

---

MÖVZU 5. XAMMAL  VƏ  QİDA  MƏHSULLARININ  
TEXNİKİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Proseslərin   və   aparatların   hesabatını   aparmaq   üçün   emal   edilən   materialların
texniki   hesabatlarda   istifadə   olunan   fiziki   xüsusiyyətlərini   bilmək   vacibdir.
Materialların texniki xüsusiyyətləri dedikdə, struktur – mexaniki, istilik – fiziki və fiziki
–   kimyəvi   xassələr   başa   düşülür.   Bu   xassələr   aparatın   quruluşu   və   ölçüləri,   onun
məhsuldarlığı, iş rejimi və hazırlanacağı materialın təyinində mühüm rol oynayır. 
Xammalların   xassələri   onların   quruluşundan,   tərkibində   olan   ayrı   –   ayrı
komponentlərin miqdarı və keyfiyyətindən, temperatur və təzyiqdən, onlara təsir edən
digər faktorlardan çox asılıdır.
STRUKTUR – MEXANİKİ  XASSƏLƏR
Materialların   struktur   –   mexaniki   xassələri   əsasən   dağılma   gərginliyinin   son
həddi ilə (dənəvər və elastiki – özlü materiallar üçün), qatılıqla (mayelər,  qazlar   və
plastik materiallar üçün), filtrləmə zamanı struktur müqavimətlə (çöküntülər üçün) və
digər göstəricilərlə xarakterizə olunur. 
Materialların quruluşu və strukturu, onların xırdalanması və sonrakı emalında çox
böyük   rol   oynayır.   Məsələn,   heyvan   mənşəli   materiallarda   aydın   ifadə   edilən   qlaf
olmur. Bitki mənşəli materialların xarakter xüsusiyyəti, onların forması, möhkəm qlafı
və nüvəsinin olmasındadır. 
Taxılların   və   toxumların   əsas   mexaniki   xassələrinə   onların   möhkəmliyi,
elastikliyi   və   plastikliyi   aid   edilir.   Dənin   möhkəmliyi   dedikdə,   onu   dağılmaya
(xırdalanmaya)   gətirib   çıxara   biləcək   yükün   miqdarı   başa   düşülür.   Elastiklik   və
plastiklik – uyğun deformasiyanın miqdarı ilə xarakterizə olunur.
Qatılıq – qazlar və mayelərin çox vacib texniki göstəricilərindən biridir. Belə ki,
o maye və qazların hərəkət rejiminə, filtrləmə, çökdürmə, qarışdırma, istilik və kütlə
mübadiləsi proseslərinə böyük təsir göstərir. Ona görə də “qatılıq əmsalı” bu proseslərin
hesablanması   tənliklərinə   daxil  edilir.  Qatılıq   əmsalı   məhlulların   qatılığından,  daxili
fazanın miqdar tərkibindən və temperaturdan asılıdır. 

---

Qida   istehsalında   tez   –   tez   tətbiq   edilən   bir   çox   kolloid   məhlullar   və   qatı
suspenziyalar plastik materiallara – xammallara aid edilir.
Sıxlıq – cismin (maddənin) kütləsinin onun həcminə olan nisbəti olub, aşağıdakı
asılılıqla xarakterizə edilir:
V
M


                        (1)
burada: ρ – maddənin sıxlığı, kq/m
3
;
M və V – maddənin kütləsi (kq) və həcmidir (m
3
).
Ümumi halda həcm və sıxlıq temperaturdan və təzyiqdən asılıdır. Mayelərdə və
bərk maddələrdə təzyiqin sıxlığa təsiri nisbətən azdır və ona görə də təzyiq praktiki
olaraq yalnız qazlarda və buxarlarda nəzərə alınır. 
Temperaturun   kiçik   hədd   daxilində   dəyişməsində   maye   və   bərk   maddələrin
sıxlığı da demək olar ki, xətti dəyişir. Sıxlığın orta temperatur düzəlişi (a, kq/m
3
·k):
1
2
2
1
t
t
a





            (2)
burada: ρ
1
 – maddənin t
1
 temperaturunda, ρ
2
 isə t
2
 temperaturunda sıxlığıdır.
 Bu düzəlişi daha geniş temperatur həddinə aid etməklə istənilən t temperaturunda
ρ sıxlığını müəyyən etmək üçün təxmini düstur ala bilərik: 
ρ = ρ
1
 – a (t – t
1
)           (3)
İki maddənin sıxlığının nisbəti    n i s b i   s ı x l ı q    adlanır. Maddənin nisbi
sıxlığı adətən distillə edilmiş suyun sıxlığına nəzərən təyin edilir:
su
nisbi




             (4)
Suspenziyanın sıxlığı (kq/m
3
) aşağıdakı düsturla hesablanır: 
)
1
(










m
b
sus
        (5)
2

---

burada: ρ
b
 – suspenziyada bərk hissəciklərin sıxlığı, kq/m
3
; 
            γ – suspenziyada bərk fazanın payı; 
           ρ
m
 – mayenin sıxlığıdır, kq/m
3
.
Xüsusi çəki – maddənin vahid həcminin  t  temperaturundakı çəkisinə deyilir: 
t
t
V
ç


                  (6) 
Temperatur   dəyişdikcə   maddənin   həcmi   dəyişdiyi   üçün   xüsusi   çəki   də   başqa
qiymət alacaqdır. D. İ. Mendeleyev həcmin temperaturdan xətti asılılığı üçün sadə ifadə
təklif etmişdir: 
t
t
V
V



1
0
          (7)
burada:  
t
t
ç
V


  və   
0
0

ç
V

   olduğunu nəzərə alaraq
)
1
(
0
t
t






               (8)
tapırıq. 
Özlülük   və   ya   daxili   sürtünmə  -   mayenin   (və   ya   qazın)   öz   hissəciklərinin
qarşılıqlı hərəkətinə müqavimət göstərmək xassəsi deməkdir. 
Əgər hər hansı bir mayenin içərisində bərabər S sahələri olan və bir – birindən  H
qədər aralı iki paralel müstəvi olduğunu fikrimizə gətirsək, onda bu müstəvilərdən birini
o birinə nisbətən   v   sürəti ilə hərəkət etdirmək üçün hər hansı bir   F   qüvvəsi lazım
olacaqdır  ki,   bu  qüvvə   də  müstəvi   və   eləcə   də   sürət  ilə   düz,   müstəvilər   arasındakı
məsafə ilə tərs mütənasib olacaqdır. 
H
v
s
F




                    (9)
3

---