248
4)
üzümlüyə qulluq işlərinə xərclərin artması;
5)
kolun tam məhsula düşməsinin gecikməsi.
Tənəyin orqanlarının fəzada yerləşdirilməsi üsullarının müxtəlifliyi onun
becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən və sortun bioloji xüsusiyyətlərindən asılıdır.
Ştamb kolun torpaq səthindən birinci budaqlanmaya qədər olan çoxillik
hissədir və yeraltı ştambın davamıdır, kola möhkəmlik verir, digər orqanların
fəzada yerləşməsini təmin edir. Yüksək ştambda kolun vegetasiya müddəti
uzanır- tumurcuqların açılması, çiçəkləmə və gilələrin yetişməsi gecikir. Yüksək
ştamb maşın və aqreqatların işini asanlaşdırır, ancaq ştamb daha da yüksək
olduqda ona qulluq işləri çətinləşir. Ştambın hündürlüyü və vəziyyəti (şaquli və
maili) aşağıdakılardan asılı olaraq dəyişir:
1)
yaz şaxtalarının və güclü küləklərin olması;
2)
gilənin çirklənməsi və çürüməsi şəraitindən ( havanın nəmliyi, torpağın
tərkibi, salxımın uzunluğu, çürüməyə qarşı gilənin davamsızlığı );
3)
göbələk xəstəliklərinin və zərərvericilərin olması ( ştamb hündürləşdikcə
kolun gigiyenik şəraiti yaxşılaşır və tutduğu fəza genişlənir);
4)
kolun qışda torpağa basdırılması tələbatının olması;
5)
məhsulun keyfiyyətinə göstərilən tələbat ( ştamb yuxarıya qalxdıqca şəkər
azalır, turşuluq artır).
Ştamb yuxarıya qalxdıqca onun möhkəmliyi azalır və şpalerə əlavə olaraq
payaların basdırılması lazım gəlir.
Çoxillik qollar ( ən sanballı ədəbiyyatda bunu ― daimi ― qollar adlandırırlar.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, heç kolun özü daimi deyil ) çətirin skeletini və
ondan sonrakı orqanları üzərində saxlayır. Müəlliflərdən yalnız L.Kolesnik (―
Vinoq -radarstvo‖ –izdatelstvo ― Kartya moldovenyaske ―- Kişinyov 1968 ) bu
orqanı çoxillik qol adlandırır. Onların uzunluğu və budaqlanması tənəyin gücünü
göstərir.
Yüksək ştambda güclü böyüyən kolların güclü çoxillik qollarında çiçək
qrupu olan gözcüklərin çox olmasını təmin edir. Çoxillik qolların fəzada bərabər
yerləşdirilməsi ondan sonrakı orqanların da bərabər yerləşməsini təmin edir.
Çoxillik qollar sayca çox, inkişafca güclü olduqca güclü kollarda yükü artırmaq
mümkündür. Belə kollarda generativ orqanlar daha yaxşı formalaşdığından
məhsulun artmasına səbəb olur. Qışda üzümlükləri basdırılan yerlərdə belə
kolların torpağa basdırılması çətinləşir.
Bir qayda olaraq belə şəraitdə kolda ya ştamb olmur və yaxud ştamb maili
olur. Əgər kolda bir neçə ştamb yaradılırsa onda onlar da maili formalaşdırılır.
Üzüm koluna verilən formadan asılı olmayaraq bütün qollar bir müstəvidə
oturmaqla cərgənin hər iki istiqamətinə yönəlməlidir. Bu məsələ də orqanların
fəzada yerləşdirilməsinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.
249
Orqanların fəzada yerləşdirilməsi əsasən kollara verilən formalarla həyata
keçirilir.
11.3. Üzüm bitkisinin formalaĢdırılması
Dünyanın üzümçülük rayonlarında tətbiq edilən üzüm kollarının müxtəlif
formalaşdırılması üsulları mövcuddur. Bu sistemlər sortun bioloji xüsusiyyətləri,
mühit şəraiti, iqtisadi şəraiti, aqrotexnikanın səviyyəsi və s. nəzərə alınmaqla
qəbul edilir. Üzümlükdə mexanizasiyanın geniş tətbiqi ilə əlaqədar olaraq kollara
verilən formalara münasibət köklü olaraq dəyişmişdir. Alman tədqiqatçılarının
yazdığına görə filloksera problemindən sonra güclü kök sistemi və yerüstü hissəsi
olan fillokseraya davamlı calaqaltılardan istifadə edilməsi də kolların formasına
münasibəti dəyişmişdir. Hər iki halda, yəni üzümlükdə mexanizasiyanın tətbiqi
becərmə sistemində, güclü calaqaltıların təsirindən kolda güclü yerüstü hissənin
əmələ gəlməsi kollara verilən formalarda dəyişiklik aparılmasını tələb edir.
Becərmə texnologiyası olaraq rasional ( mütərəqqi hesab edilən ) formalar
meydana gəldikcə üzümçülər çox zəhmət tələb edən formalardan imtina etmişlər.
Çox zəhmət tələb edən formalara üzüm kolunun payada, çoxqollu və alçaq
ştamblı və yaxud ştambı olmayan formalarda becərilməsi aiddir. Bir çox formalar
sistemi tərkib elementlərinə görə eyniyyət təşkil edir. Formaların hamısında
ştamb, qollar, əvəzedici çilik və bar barmaqları vardır. Sistemlər arasındakı fərq
onların miqdarında və uzunluğundadır. Müxtəlif uzunluqlu 2-3 və daha çox qol
yerləşməsinə görə bir müstəvi təşkil etdikdə bu yelpik qruplu formalar, onların
yerləşməsi müxtəlif müstəvilik təşkil edirsə kasa forması adlanır. Kasa
formalarında qol olmadıqda ― başcıq ― forması adlanır. Uzun qolun üzərində
əvəzedici çilik və bar barmağı olduqda bu kordon forması adlanır. Bir kolda bir-
birinə əks tərəflərdə yerləşirsə bu iki çiyinli kordon, bir çiyinli, bir mərtəbəli, bir
çiyinli iki mərtəbəli, iki çiyinli bir mərtəbəli, iki çiyinli iki mərtəbəli kordonların
hamısı üfüqi kordon adlanır. Bunlardan başqa şaquli və maili kordonlar da vardır.
Üzümlükdə kollara forma bəzək və yaxud şəkil üçün verilmir. Burada məqsəd hər
bir kol üçün ayrılan torpaq və fəzadan, eləcə də sortun potensial imkanlarından
səmərəli istifadə etməkdir. Çoxillik qolların miqdarından , onların uzunluğundan
və vəziyyətindən, ştambın olub olmamasından və bağlamanın xarakterindən asılı
olaraq kolun forması təyin edilir. Hər hansı formada olmasından asılı olmayaraq
düzgün formalaşdırılmış tənəyi sadə fəhlə asanlıqla kəsir.
A.M.Neqrula görə tənəklərə verilən formaları düzgün seçmək üçün
aşağıdakılara riayət olunmalıdır:
1. forma sortun bioloji xüsusiyyətlərinə və rayonun torpaq-iqlim şəraitinə
uyğun olaraq çox və keyfiyyətli məhsul alınmasını təmin etməlidir.