289
Üzüm bitkisinin dayağa qaldırılması
Təbiəti etibarilə sarmaşan bitkidir. Yabanı halda sürünən bitkilər sırasına
mənsub olduğundan rast gəldiyi ağac və yaxud dayaqlara dırmaşır.
Mədəni üzüm süni dayaqlarda- digər cinc ağaclarda, payada, şpalerdə, tərəcə
və çardaqda becərilir. Bu kimi dayaqlarda üzüm bitkisi öz orqanlarını fəzada
bərabər yerləşdirə bilir, onun yarpaqları günəş şüasından maksimum dərəcədə
istifadə edir və yaxşı havalanır. Dayaqsız üzüm koluna sərbəstlik verilsə tezliklə
böyük ərazini örtə bilər və beləliklə də ən zərərli alaq otuna çevrilə bilər. Mildiu
xəstəliyi peyda olduqdan sonda bu vəziyyətdə üzüm bitkisi salxımını çox az
hallarda saxlaya bilər, hətta xəstəliyin təsirindən onun zoğları da böyüməkdən
qala bilər.
Üzümlükdə dayaq qurulmasının məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:
1.Kollara düzgün forma verilməsi və onun orqanlarının havadan, işıqdan və
istilikdən istifadə etmələrini təmin etməkdən ibarətdir. Bundan başqa dayağa
qaldırılmış kollar məhsula tez düşür və dayağa qaldırılmamış tənəklərlə
müqayisədə çox məhsul verir.
2
Dayağın qurulması üzümlükdə aqrotexniki tədbirlərin aparılmasını
asanlaşdırır və işlərin mexaniklədirilməsi səviyyəsini xeyli artırmağa imkan verir.
3.
Dayaq zoğları mexaniki zədələnmədən və qırılmadan qoruyur.
4.Tənəyin orqanlarının bir müstəvidə yerləşməsini təmin edir. Bundan başqa
dayaq salxımların torpağa toxunaraq çirklənməsinin və çürüməsinin qarşısını alır.
Dayaqlar müvəqqəti və daimi ola bilər. Hər ikisi kolun düzgün
formalaşmasını tezləşdirir və ştambın düz alınmasını təmin edir. Kollar
üzümlükdə torpağın becərilməsinə və başqa işlərin görülməsinə mane olmur.
Ştambda zədələnmələrin və iri yaraların olmaması bitkinin güclü böyüməsini və
uzun ömürlülüyünü təmin edir.
Ştamplı, ancaq dayaqsız kollarda dayaq müvəqqətidir.
Birinci ildən etibarən kolun dibinə sancılan dayaq onun özünü
möhkəmləndirib sərbəst olaraq dik durandan sonra dayaq artıq lazım olmur. C.
Uinklerin yazdığına görə dayağın kola gərəksizliyi 6-10 il çəkir. əlbəttə bu
məsələ sortdan, ştambın hündürlüyündən və becərilmə şəraitindən asılıdır.
Kordon formalarında uzun kəsmə və yüksək məhsul tələb edilən kollarda qurulan
dayağın daimi olması tələb olunur.
Üzüm bitkisinin qədimiliyini və onun geniş yayılması onun üçün qurulan
dayağın müxtəlifliyi təəssüf doğurmamalıdır. Ən əlverışli dayaq növlərini 4 qrupa
bölmək olar: paya, şaquli şpaler, dimdikli şpaler və çardaq. Təcrübədə bunlardan
hər biri tətbiq edildikdə yaz şaxtaları, məhsulun yığılma üsulu və materialın
olması nəzərə alınmalıdır. Göstərilən becərmə sistemləri təsərrüfat şəraitində
290
lazımınca yoxlanmışdır. Bunlar demək olar ki, bütün sortlar və regionlar üçün
əlverişli hesab edilir. Dayağın qurulması, ştambın, qolların və zoğların ona
bağlanması üsulları bilavasıtə kolun forması ilə bağlı olub onun becərilmə sistemi
adlanır.
Üzümlükdə tətbiq olunan və yuxarıda göstərilən 4 növ dayaqdan başqa digər
növ dayaqlar: binaların divarlarının yanı (divaryanı üzümçülük), çəpər, alleya,
çardaq, qalareya və başqaları həm də az qiymətli sortlar üçündür.
Kolların şpaler sistemində becərilməsi dirək və məftildən düzəldilmiş şaquli,
üfüqi və maili müstəvili şpaler növlərindən ibarətdir.
Üzüm bitkisinin şpalerin bütün növlərində becərilməsi digər dayaq
növlərindən bir çox üstünlükləri vardır. Şpaler sistemində güclü formalar
yaradılması, buna müvafiq olaraq yüksək məhsul alınması mümkün olur. Bundan
başqa, orqanların fəzada çox və düzgün yerləşdirilməsi, onların hava və günəş
şüasından istifadəsi yaxşılaşır. Salxım və zoğlar çox istilik alır.Yuxarıda
göstərildiyi kimi şpalerin şaquli, üfüqi (T və П şəkilli), iki müstəvili, maili, asılan
və kombinələşmiş növləri mövcuddur.
Şaquli şpaler. Cərgə uzunu basdırılmış bərk materialdan olan dirək və onlara
bağlanmış məftildən ibarətdir. Şpalerdə orta dirəklər arası məsafə köhnə
qaydalara görə 8-10 metr, şpalerdə məftil cərgələrinin miqdarı 3-5 ədəd
götürülür.Azərbaycan Respublikasının üzümlüklərində bir qayda olaraq bu
məsafə 10 metr şpalerdə məftil cərgələrinin miqdarı 3 ədəd , çox az hallarda 4
ədəd götürülmüşdür. Bu səbəbdən də suvarılan münbit torpaqlarda güclü böyümə
xüsusiyyətinə malik kollarda sulu zoşların əmələ gəıməsinə şərait yaranırdı.Bizim
üzümlüklərimizdə bu vəziyyət indi də təkrar olunmaqdadır.Ədalət naminə demək
lazımdır ki, üzümçülük üzrə mövcud sanballı mənbələrdə orta dirəklər arası
məsafə düzən yerlərdə 5 metr,yamaclarda 3-4 metr göstərilir.
Müasir üzümlüklərdə artıq bu məsələnin mahiyyəti başa düşüldüyünə görə bir
çox üzümlüklərdə orta dirəklər arası məsafə 5 metr götürülür.
Azərbaycan Respublikası şəraitində şaquli şpaler ən rasional və iqtisadi
cəhətdən sərfəli sistem hesab edilir. Bu səbəbdəndir ki, şaquli şpaler hər yerdə
geniş miqyasda yayılmışdır.Bu şpaler üçün dayaq məqsədi ilə ağac,dəmir beton
və dəmir dirəklərdən istifadə edilir. Avstriya üzümçüsü Lents Mozer həmişə ağac
dirəklərə üstünlük vermişdir.Onun fikrincə bərk oduncağa malik ağac
cinslərindən palıd, ağ akasiya, tut, qlediça və s. daha münasib hesab edilir.Onun
yazdıçına görə ağac dirəklər bazilit məhlulunda (ftor, xlor,arsen duzlarının və
başqa birləşmələrin qarışığı) müəyyən müddət saxlandıqda onların çürümə
ehtimalı azalır.Bundan başqa o qeyd edir ki, traktor və aqreqatlar üzümlükdə
işləyərkən beton və yaxud dəmir beton dirəyə dəydikdə onu qırır, ağac dirəyə
dəydikdə isə əyir.Qırıq dirəyi bərpa etmək olmur, əyilmiş ağac dirəyi düzəltmək