291
mümkündür.Ağac dirəklərin daşınması asan, beton dirəklərin daşınması
çətindir.Dəmir beton dirəklərdən istifadə etdikdə L.Mozerin yazdığına görə ağac
dirəkləri torpaqda qalan hissəsı qırlanmalı və tol ilə sarınmalıdır.
L. Mozerin kitabında İtaliyada üzümlükdə dirəklərin yerində canlı tut
ağaclarının əkilməsi göstərilir. Hətta sonralar bu ağacların ərik ağacı ilə əvəz
olunması məsələsi gündəmə gətirilir. Ancaq məlum olur ki, ərik ağaclarında
çoxlu miqdarda may böcəkləri toplaşır və onlar üzüm bitkisinə xeyli ziyan vurur.
Ümumiyyətlə harada kim tərəfindən tətbiq olunmasına baxmataraq
üzümlükdə dayaq məqsədilə digər cinc canlı ağaclardan istifadə edilməsinin heç
bir elmi və praktiki əhəmiyyəti yoxdur.üzümlükdə nəinki digər cins ağacların
kölgəsi, üzüm bitkisinin özünün artıq, lüzumsuz sıxlığı və kölgəsinə qarşı da
mübarizə aparılır. Bu baxımdan müasir üzümlüklərdə dayaq məqsədi ilə başqa
cins ağaclardan istifadə edilməsinə cəhd də göstərikmir.
Müxtəlif üsullarla ağac dirəklərin işlənməsinin onların torpaqda qalma
müddətinə təsiri:
Dirəklərin konservləĢdirilməsi
üsulları
10 ildən sonra ağacın xarab
olma faizi
Konservləşdirməmiş
88
Ağacın ucunun ütülməsi
87
Ağacın ucunun qətranla işlənməsi
67
Bitumla işlənmə
68
Mis kuporosu ilə işlənmə
8.2
Süleymani zəhəri ilə işlənmə
4.8
Kreozofla işlənmə
0.1
Qeyd: Məlumat P.Q.Bolqarevin Binoqradarstvo (1960) kitabından
götürülmüşdür.
Ağac dirəklərin torpaqda qalan hissəsinin mis kuporosu ilə işlənməsi üçün
dəmir beton hovuzda 5-6% li məhlul hazırlanır və 5-7gün orada saxlanır.Bir il
ərzində yaxşı qurudulmuş dirəklər mis kuporosu məhlulunda 20-30 gün
saxlanmalıdır.
Cədvəldən göründüyü kımı ən yaxşı konservasiya vasitəsi kreozot, süleymani
və mis kuporosudur. Dirəklərin aşağı hissəsinin ocaqda ütülməsi, qətranla,
qudron və yaxud bitumla (qır) işlənməsi onların davamlılığını 20% artırır.
Ağac dirəklərin davamlılığını artırmaq məqsədi ilə bəzi təsərrüfatlarda onların
292
torpaqda qalan hissəsinə 85-90 sm uzunluğunda dəmir parçası məftillə iki
yerindən bağlanır.
Şaquli şpalerdə məftil cərgələrinin miqdarı, onların quruluşu, bir-birindən
müəyyən məsafədə yerləşməsi birinci və axırıncı məftillərin torpaqdan məsafəsi
bir çox şərtlərdən asılı olaraq çox fərqlidir.
Birinci məftilin torpaqdan məsafəsi bir çox hallarda ştambın hündürlüyü
deməkdir.
Ancaq L.Mozerin ən populyar variantında ştambın hündürlüyünü ikinci məftil
cərgəsi müəyyən edir. Birinci məftil bir növ ştamba dayaq olur.Mozerin tətbiq
etdiyi şaquli şpalerin bu variantında tənəyin bar barmaqları ikinci mərtəbədə
(paralel) yerləºdirilir.
Almaniyada ağac dirəklərə aşağıdakı göstəricilərinə görə üstühlük verilir:
1)
çəkisinin az olması,
2)
yüksək davamlılığı və torpaqda yaxşı oturması,
3)
şpalerin qurulmasında işlərin asan olması,
4)
münasib qiymətdə olması.
Meşədə bataqlıqda bitən, tez böyüyən, xəstəlik və həşəratlar tərəfindən
zədələnmiş, müəyyən səbəbdən qurumuş ağaclar üzümlük dirəyi üçün yararsız
hesab olunur.Yaxşı qabığı olmayan və yaxud qabığını itirmiş, az vaxt ərzində
qurudulmuş, pis havalanan yerdə saxlanan ağaclar da keyfiyyətsiz hesab olunur.
Üzümlükdə dirək məqsədi ilə tədarük edilən ağaclar dərman preparatları ilə
yaxşı hopdurulmalıdır.
Ağ akasiya və şabalıd cinslərinin oduncağı möhkəmdir.Onlar 1-2 il
müddətində açıq havada saxlandıqda və dərman preparatlarında saxlamadan da
möhkəmliyini artırır.Uzun illərin müşahidələri ilə müəyyən olunmuşdur ki,
möhkəm oduncağa malik bu cins ağacların dirəkləri müəyyən vaxt keşdikdən
sonra öz-özünə deformasiya edir və əyilməyə başlayır.Bundan başqa oduncağı
bərk olduğundan onlara mismar vurmaq olmur.
Almaniyada şam və küknar ağaclarından daha geniş miqyasda istifadə
olunur.Ancaq torpaqla havanın sərhəddində bu dirəklərdə çürümə baş
verir.Çürümənin qarşısını almaq üçün qəbul edilmiş texnologiya üzrə
funqisidlərlə onlar işlənməlidir.
Dirəklərin torpaqda qalan hissəsinin işlənməsinin müxtəlif üsulları
vardır.Bunlardan ən qədimi dirəyin torpaqda qalan hissəsinin ocaqda ütülməsi və
kifayət qədər qurumamış dirəklərin 5%-li mis kuporosu məhlulunda müəyyən
müddət saxlanmasıdır.
Dirəklərin aşağı hissəsi daş kömürün qətran yağı ilə işlənməsi üsulu da
vardır.Daş kömür qətranından yağın dirəyə yaxşı hopması üçün 80 c temperaturu
olan mühitdə saxlanmalıdır.
293
Ağac dirəklərin süleymani zəhəri ilə işlənməsi də tətbiq edilmişdir.Bu üsul
150 il öncə ingilis səmərələşdiricisi Y.H.Kiana tərəfindən təklif
olunmuşdur.Ancaq bu zəhər çox güclüdür.Son dərəcə ehtiyatlılıq tələb edir
Dəmir dirəklər. Avstriyada dəmir dirəklər istehsalı sənayesi 1963-cü ildə
bazara çıxardığı dəmir dirəklərin üzü lakla örtülmüşdür, ancaq bir vaxtdan sonra
lak çatlamış və itirmişdir. Bu vəziyyətdən çıxış yolunu dəmir dirəyin üzünə sink
təbəqəsi çəkilməsində görmüşlər (1m səthə 300 qram hesabı ilə). Dirəklər
sinkləndikdən sonra onların ömrü 20-25 ilə çatır.
Beton dirəklər son 80-100 ildir ki istifadə olunur. Beton dirəklərin sementi
keyfiyyətsiz olduqda və səthi hamar olmadıqda xırda çökəkliklərə və deşiklərə
qışda dolan su donur və betonu çatladır. İçərisində armatur olmayan çat dirəklər
tezliklə sıradan çıxır. Ancaq armaturlu dəmir-beton dirəklər çat olmadıqda belə
müəyyən müddət öz yararlığını saxlaya bilir.
Plasmas dirəklər 30-35 il öncə Qərbi Avropa ölkələrində əlverişsiz iqlim
şəraitinə tab gətirə bilən polixlorvinildən hazırlanan dirəklərdir. Belə dirəklər
müxtəlif şirkətlər tərəfindən hazırlanır.Yofa markalı dirəyin diametri 6 sm,
divarının qalınlığı 5 mm-dir. ―Baxus‖ markalı dirəyin diametri 6,2 sm, divarının
qalınlığı 4 mm-dir.
―Vaynban-plastik‖
firmasının buraxdığı plasmas dirəyin müəyyən
məsafəsində məftil üçün qarşı- qarşıya standart deşiklər olur və ora plasmas
qarmaq taxılır.Qarmaq daimi həmin deşikdə oturur və şpalerin məftilləri oradan
keçir.
Üzümlükdə aşağdakı adlarda məftillər işlənir:
Sinkli məftillərin materialı əsasən dəmirdir.Ancaq onların üzü sink təbəqəsi
ilə örtülüdür.Belə məftilin ömrü on illərlədir.Müəyyən vaxtdan sonra (20-25 il)
məftilin səthində oksidləşmə gedir və kələ- kötürlük əmələ gəlir ki, bu da çubuqla
sürtünmədə onu zədələyir. Məftildə oksidləşmə yaxınlıqdakı sənaye
müəssisələrinin buraxdığı lazımsız qazların təsirindən baş verir. Mineral
kübrələrin məhlulunun çilənməsindən də məftildə oksidləşmə gedir.
Plasmas örtüklü dəmir məftillər son 40-50 ildir buraxılır. Bu məftilin
materialı dəmirdir, ancaq üzəri polixlorvinil qlafı ilə örtülüdür. Yaşıl zoğların
zədələnməsinin qarşısının alınmasında bu məftil uğurlu hesab edilir. Məftillə
sürtünən yaşıl zoğların zədələnməsi hallarına çox rast gəlinir.
Poliamid məftillər məftil iltehsalının son nailiyyətidir. Onun aşağıdakı
üstünlükləri vardır. Korroziyaya uğramır, səthi həmişə sığallı olur, bu səbəbdən
də məftillə sürtündükdə zoğ zədələnmir, hər hansı uzunluqda onun çəkisi az olur,
böyük məhsul yükünü üstündə saxladıqda, eləcə də istidən genişlənmir və
boşalmır, onunla işləmək asan və sərfəlidir.
1981-ci ilin məlumatına görə 1966-cı ildən istehsalata buraxılan məftilin