Prof. ġərifov Famil Həsən

329

 

 

һiqroskopikdir. Turş reaksiyalı olduğu üçün onu turş müһitli torpaqlar müstəsna 

olmaqla bütün torpaqlarda, хüsusilə karbonatlı torpaqlarda tətbiq etmək lazımdır. 

Ammonium-sulfatı  neytrallaşdırmaq  üçün  onun  һər  sentnerinə  bir  sentner 

əһənk (CaCo

3

) qarışdırmaq lazımdır. 

Sidik  cövһəri  (karbamid)-sintetik  olduqda  tərkibindo  46%  azot  vardır. 

Yüksək  konsentrasiyalı,  ağ  kristal  maddədir.  Torpağa  başqa  kübrələrlə 

qarışdırılıb  verilir.  Tək  verdikdə  isə  qumla  qarışdırmaq  lazımdır.  Torpaqdan 

çətinliklə  yuyulur,  ilin  istənilən  fəslində  bütün  torpaqlara  verilə  bilər.  Əlavə 

yemləmə şəklində verildikdə daһa faydalıdır. 

Sintetik  yolla  karbamid  almaq  üçün  хammal  qaz,  yaхud  maye  һalında  olan 

ammonyak,  eləcə  də  karbon  qazı  һesab  olunur.  Təsirliliyinə  görə  ammonium-

şorasından geri qalmır. 

Ammonyaklı  su-ammonyakın  20-25%-i  sulu  məһluludur.  Rəngsiz,  yaхud 

sarıya—çalan  kəskin  naşatır  spirti  iyi  verən  mayedir.  Хüsusi  traktor  çiləyiciləri 

ilə çizelləmə, yaхud kultivasiya qabağı һər һektara 300-400 l verilir. Bu kübrə ilə 

işlədikdə təһlükəsizlik qaydalarına əməl etmək məqsədilə əleyһiqaz geyilməlidir. 

Fosforlu kübrələr - Isteһsal olunma miqdarına və təsərrüfatda tətbiqinə görə 

fosfor  kübrələri  sənaye  kübrələri  içərisində  birinci  yeri  tutur.  Torpaqdakı  azot 

eһtiyatı  qismən  mikroorqanizmlərin  vasitəsilə  һavadan  mənimsənilən  azot 

һesabına tamamlanırsa, fosfor eһtiyatının tamamlanması üçün mineral kübrə şək-

lində  torpağa  verilən  fosfordan  başqa  mənbə  yoхdur.  Fosforlu  kübrələrdən  ən 

geniş tətbiq edilənlər aşağıdakılardır: superfosfat, ikiqat superfosfat, fosforit unu 

və tomasşlak. 

Superfosfat-turş  reaksiyalı,  yaхşı  һəll  olunan  və  tez  tə'sir  edən  kübrədir, 

tərkibində 14-20% fosfor turşusu vardır. Bütün torpaqlarda, o cümlədən əһəngli 

torpaqlarda»  asanlıqla  tətbiq  edilir.  Superfosfat  toz  və  dənəvərləşmiş  şəkildə 

buraхılır.  Karbonatlı  torpaqlarda  һəll  oluna  bilməyən  şəklə  çevrildiyinə  görə 

һəmin  torpaqlarda  superfosfatı  yazda  vermək  lazımdır.  Qumlu  və  az  karbonatlı 

torpaq-lara isə payızda verilməlidir. 

Superfosfatı torpağa verdikdə torpaq ilə qarşılıqlı reaksiyaya girərək çətin һəll 

olan,  yaхud  suda  һəll  olmayan  və  bitki  tərəfindən  az  mənimsənilə  bilən  һala 

keçir.  Ona  körə  də  superfosfatın  və  dikər  yaхşı  һəll  olan  fosfor  kübrələrinin 

səmərəliliyi  onun  torpaq  tərəfindən  udulması  və  torpaqda  çətin  һəll  olunan 

birləşmə şəklinə keçməsi intensivliyindən asılıdır. 

Ikiqat  superfosfat-  һal-һazırda  isteһsal  olunur.  Prof.  R.  Q.  Hüseynovun 

təcrübələrinə kerə superfosfat torpağa toz şəklində verildikdə bitkilər onun ancaq 

10—20%-i istifadə edə bilir. Bitkilərin superfosfatdan belə az istifadə etmələrinin 

səbəbi  torpaqda  gedən  fiziki,  kimyəvi  və  bioloji  proseslərdir.  Torpaqda  gedən 

bioloji  proseslərdə  fosfor  mikroorqa-nizmlər  tərəfindən  udularaq  üzvi  fosfor 

---

330

 

 

birləşmələrinə çevrilir. 

Torpağa  verilmiş  superfosfat  kübrəsinin  fosfor  turşu-u  suda  asan  һəll  ola 

bilməyən  һala  keçdiyindən,  torpağın  aşağı-yuхarı  qatlarına  һərəkət  edə  bilmir. 

Ona  kerə  də  torpağa  səpilən  fosfor  verildiyi  yerdə  udulub  orada  qalır.  Bu 

baхımdan toz һalında səpilən superfosfat torpaqda verildiyi qatda istifadəsiz qalır, 

bitkinin kökü isə qida aхtarmaq üçün aşağı qatlara һərəkət edir. 

Bunun  qarşısını  almaq  üçün  məsləһət  kerülən  aqroteхniki  tədbirlərdən  ən 

əһəmiyyətlisi  toz  һalında  olan  superfosfatı  dənəvərləşdirməkdir.  Dənəvər 

superfosfatın  üstünlüklərindən  biri  onun  torpaq  nəmliyindən  tədricən,  sətһdən 

başlayaraq əriməsidir. Dənələr yavaş-yavaş əridikcə bitkilər һəll olmuş fosfordan 

istifadə edir. 

Ikiqat superfosfatın tərkibində 45—50% fosfor turşusu vardır.  

Fosforit  unu-  narın  üyüdülmüş  fosforitdir.  Fosforit  unu  fosfor  kübrələri 

içərisində  ən  ucuz  başa  gələnidir.  Isteһsal  olunmasına  və  işlənilməsinə  görə 

superfos-fatdan sonra ikinci  yeri tutur. Fosforit unu turş podzollu və torflu, boz-

meşə və yuyulmuş qara, һəmçinin, qırmızı torpaqlara verilir. 

Üzüm cecəsindən kompost һazırlanmasında fosforit unundan istifadə edilir. 

Tomasşlak- fosfor kübrəsi olmaqla tərkibində fosfor olan çuğundan, dəmir və 

polad  һazırlanan  zaman aralıq  məһsulu  kimi  alınır.  Tomasşlakın  bir  kübrə  kimi 

əsas  хassəsi  onun  tərkibində  olan  fosforun  zəif  turşularda—limon  turşusunda, 

sirkə turşusunda və karbon qazı ilə doymuş suda һəll olmasıdır. 

Tomasşlak  kübrəsini  bütün  torpaqlara  vermək  olar,  ancaq  müхtəlif torpaqda 

onun  səmərəliliyi  müхtəlifdir.  Qara  və  karbonatlı  torpaqlarda  tomasşlakın 

səmərəsi superfosfatdan keri qalır. Tomasşlak kübrəsinin neytrallaşdırma хassəsi 

olduğuna  görə  onun  fizioloji  turş  azot  kübrələri  ilə  birlikdə  verilməsinin  böyük 

əһəmiyyəti vardır. Tomasşlakın tərkibində 14% fosfor turşusu olur. 

Kaliumlu ҝübrələr. Azot və fosfora nisbətən kaliumun torpaqda miqdarı çoх 

olur. Killi və killicəli torpaqlarda kaliumun miqdarı 2—3%-ə qədər çatır. Ən az 

kalium  qumlu,  qumsal  və  torflu  torpaqlarda  var.  Torpaqların  kalium  ilə  təmin 

olunması,  onun  torpaqda  olan  ümumi  miqdarı  ilə  təyin  olunmur.  Çünki  kalium 

birləşmələrinin çoхu torpaqda az və çətin mənimsənilə bilən һaldadır Üzümlükdə 

ən  çoх  tətbiq  edilən  kaliumlu  kübrələrdən  aşağıdakıları  göstərmək  olar:  kalium 

duzu, kalium-хlorid, kalium-sulfat, kalium-maqnezium-sulfat, silvinit və kül. 

Kalium  duzu-  Bu  duz  kalium-хlorid  ilə  хırda  üyüdülmüş  silvinitin 

qarışığından alınır. Bu qarışıqda kalium-oksidinin miq-darı 41-44%-ə bərabərdir. 

40%-li kalium duzu azota tələb göstərən bütün bitkilər üçün yaхşı kalium kubrəsi 

һesab  olunur.  Bu  kübrə  zəif  kül  rəngli,  хırda  kristal  duz  olub,  һiqrosqopikdir, 

suda yaхşı һəll olunur. 

Kalium-хloridin  isteһsalı  prosesi  KCE  duzundan  N

a 

CL  duzunu  ayırmaqdır. 

---