Prof. ġərifov Famil Həsən
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üzüm sortlarının təsvir və təyin olunmasının ümumi sxemi və metodikası
- YaĢıl zoğ
- Salxım və gilə
- Toxum
- Sərbəst dəyiĢən əlamətlərin qiymətləndirilməsi üsulları
- YaĢıl və birillik zoğun botaniki təsviri
385
hansı rayonda, hansı istiqamət üçün perpektiv olması göstərilir.
ümumi sxemi və metodikası Mədəni üzümün morfoloji əlamətləri böyük müxtəlifliyə malikdir. Çoxlu miqdarda üzüm sortlarını öyrənərkən hər bir morfoloji əlamətin əsasında aralıq, yaxud keçid əlamətlər vardır. Mədəni üzümün polimorfizmi, onun botaniki öyrənilməsini və təsvirini çətinləşdirir. Əgər öyrəniləsi üzüm sortu azdırsa, onda onları əsas fərqləndirici əlamətlərlə təsvir etmək olar. Ona görədə hər bir ampeloqraf qəbul edilməmiş metodika və qeyri-müəyyən terminologiya tətbiq etməklə ampeloqrafiya işini korlaya bilər. Üzüm sortlarının təsvir olunması metodikasının təkmilləşdirilməsi işində fransız ampeloqrafı Ravazın işlərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Ravaz sortların təsviri metodikasında növ və cinslərə aid əlamətləri kənara atmışdır. Bu əlamətlər sortların təsvirində dolaşıqlıq yaradırdı. O, sort əlamətlərini iki qrupa bölmüşdür: 1) ekoloji şəraitin təsvirindən az dəyişən ―keyfiyyət‖ əlamətləri; 2) becərilmə şəraitinin təsirindən tez dəyişən ―miqdar‖ əlamətləri. Əlamətlərin daha obyektiv qiymətləndirilməsi üçün Ravaz yarpaq ayasının ölçülməsi, yuxarı və aşağı kəsiklərin dərinliyi, dişciklərin hündürlüyü və s. əlamətlərin ölçü göstəricilərinin işlənib hazırlaması. Botaniki təsvirin proqramı bir neçə yüz il ərzində tədricən genişlənmiş və tənəyin yeni morfoloji əlamətlərini işləyib hazırlamışdır. Üzüm sortları aşağıdakı proqram üzrə təsvir olunmalıdır:
1) Yaşıl yarpaqların rəngi və tüklülük dərəcəsi; 2) Yaşıl zoğun rəngi;
1)
Yetişmiş zoğun rəngi; 2)
Bığcıqların xüsusiyyəti; Yarpaq 1)
Ayanın ümumi cizgiləri; 2)
Yarpaq səthinin xarakteri və lövhənin qatlanması; 3)
Yuxarı və aşağı kəsiklər; 4)
Saplaq oyuğu; 5)
Dişciklər (pəncələrin ucunda və kənarlarında) 6)
Yarpağın tüklülük dərəcəsi; 7)
Saplaq və damarların rəngi; 8)
Yarpaqların payız rəngi; 386
Çiçək 1)
Çiçəyin tipləri; 2)
Erkəkciklərin miqdarı və erkəkcik saplağının yerləşmə xarakteri; 3)
Yumurtalıqların forması, sütuncuq və ağızcıq; Salxım və gilə 1)
Salxımın ölçüsü; 2)
Salxım saplağının xüsusiyyətləri, darağın budaqlanması və gilə saplağı; 3)
Gilənin iriliyi, forması və rəngi; 4)
Qabıq və lətin xüsusiyyətləri mum təbəqəsinin sıxlığı və şirənin rəngi; 5)
Gilənin dad və ətri; 6)
Gilədə toxumun orta miqdarı; Toxum 1)
Toxumun iriliyi; 2)
Toxumun morfoloji əlamətləri; Sortun təyin olunmasında istifadə olunan əlamətlər. Yabanı üzüm uzun müddət mədəni halda becərildikdən sonra onun ilkin əlamətləri dəyişmişdir. Sonralar onlar arasında aparılan çarpaz tozlamalar və fasiləsiz seçmələr tənəkdə dəyişkənliklərin sərhəddini genişləndirmişdir. Məsələn: yabanı üzümlərin hamısının giləsinə xas olan qara rənglilik (tünd göy) uzun müddət mədəni halda becərilib seçmə apararkən müxtəlif rəngliliyi əmələ gəlmişdir. Belə ki, vaxt keçdikcə ekoloji amillərin, torpaq şəraitinin və becərmənin təsiri altında üzüm bitkisinin orqanlarında, məhsulun keyfiyyət və kəmiyyətində müxtəliflik yaranmışdır.
Sortların təyin edilməsində ampeloqrafik təsvirlərin dəqiqliyinin və onlardan istifadənin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır.Belə ki, üzüm sortlarında əksər hallarda bəzi əlamətlər bu və ya digər göstəricinin miqdarca artması və azalması ilə bir-birindən fərqlənir. Çox sort olan kolleksiyada bir-birinə tədricən keçən, sərbəst dəyişən –sıçrayışsız əlamətlər çoxdur. Buna aid yarpağın kənar dişlərini ğöstərmək olar. Bu cür xarakterli dəyişkənliklər digər əlamətlərdə də özünü göstərir.Gilələrdə forma girdədən oval və barmaq şəklinə qədər dəyişir, yarpaqların alt tərəfində tək-tək tükcükdən keçə kimi sıx tükcüyü olanlara qədər rast gəlinir. Sortların təyin edilməsində yuxarıda göstərilən əlamətlərin riyazi ifadə ilə verilməsi daha dəqiq olardı, lakin bu çox vaxt aparır. Tarla şəraitində sortların təyin olunmasında sahə üsulu hesab edilən gözəyarı üsuldan geniş istifadə edilir.Bu üsulu yarpağın tüklülük əlaməti misalında izah edək.Yarpagın alt tərəfində yüklülük dərəcəsi müxtəlifdir.Seyrək tüklü, orta
387
dərəcədə tüklü və sıx tüklü. Bunların arasında keçid formaları vardır. Seyrək tüklü ilə orta dərəcədə tüklü arasında riyazi hesablama aparılsa, tükün miqdarına görə onlarca keçid formaları yaranar.Gözəyarı üsulda isə bu hesaba alınmır.Bunu başqa əlamətlərin də timsalında izah etmək olar. Bütün deyilənlərdən aydın olur ki, sortların hər hansı ―ştampovkalı‖ əlamətləri yoxdur.Aqrotexnikadan və becərilmə şəraitindən asılı olaraq əlamətlərin çox və az dərəcədə dəyişkənliyi müşahidə edilir. Üzüm sortlarının botaniki təsviri yarpaq və salxımların fotoşəklinin çəkilməsi ilə tamamlanır.
Yazda tənəyin qışlayan gözcüyündığən zoğ çıxır.Onlar yeni böyüyən vaxtı(10-20cm olarkən)ekoloji-coğrafi qruplara, eləcə də sortlara məxsus rəng əmələ gəlir. Belə ki, proles orientalis neqr sortlarının yeni əmələ gəlmiş yarpaqları çılpaq, çox zərif və açıq yaşıl, bəzən isə limonu sarı rəngli olur. Proles Pontika neqr sortlarının yaşıl yarpaqları hörümçək toruna bənzər tüklüdür. Bu qrupun ayrı-ayrı sortlarında tüklülük o dərəcədə qalındır ki, zoğun uc yarpaqları ağ rəngə çalır. Yaşıl zoğun təsvirinə böyümə nöqtəsindən başlamaq lazımdır. Böyümə nöqtəsi yaşıl zoğun uc hissəsi adlanır. Yaşıl zoğun tüklülük dərəcəsinə görə mədəni üzümlərin bütün sortları iki qrupa bölünür: 1.Böyümə nöqtəsinin tacı və cavan yarpaqları çılpaq və parlaq olanlar. 2.Böyümə nöqtəsi və yaşıl yarpaqları yapıxmış, ağ tükcüklərlə örtülürlər. Belə tüklülük dərəcəsindən asılı olaraq yeni əmələ gəlmiş yaşıl zoğ küləçalan, yaxud ağ rəngli olur. Ağ tüklülük Qara dəniz hövzəsi ətrafı ekoloji –coğrafi qrupu üzümlərinə məxsusdur. Qərbi Avropa üzümlərində tüklülük zəifdir. Yeni əmələ gəlmiş yaşıl zoğların uc hissəsində tük sıx,əsasına doğru seyrək olur.Yarpağın üst hissəsi aşağı hissəsinə nisbətən az tüklüdür. Yaşıl zoğlarda uc yarpaqların tüklülük dərəcəsinin aşağıya doğru dəyişməsi sorta məxsus vacib əlamətlərdən biridir. Yeni əmələ gəlmiş yaşıl zoğlar aşağdakı rənglərdə ola bilər. Zoğu tamamilə çılpaq, zərif, parlaq, yarpaqları açıq yaşıl, yaxud limonu- sarı; eynitonlu boz- yaşıl; ağ; qırmızı-sarı, narıncı rəngli, açıq-bürüncü, çaxırı-qırmızı. Müxtəlif üzüm sortlarında yarpaqların müxtəlif rənglərlə qarışıq olan yaşıl rəngini fərqləndirmək çətindir. Sarımtıl-yaşıl, yaxud limonu-sarı rənglər tez və asanlıqla aşkar edilir. Bir neçə qrup üçün müəyyən sortlar var ki, onlar da əsas yaşıl rəngə, qırmızı- sarı, yaxud çaxırı-qırmızı rəng əlavə olunur. Ümumi tonda əlavə rəngin kəsafətindən asılı olaraq yarpağın rəngi sarımtıl-narıncı, açıq-bürüncü, yaxud tünd- bürüncü ola bilər. Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|