396
şirə, daraq, qabıq və toxum. Üzümün mexaniki təhlilinin sxemi aşağıdakı kimidir:
A.
Salxımın quruluşu:
çəki, gilələrin miqdarı, gilənin çəkisi, darağın çəkisi, gilənin faizi (salxımın
çəkisinə görə), darağın faizi, quruluş göstəricisi (gilənin çəkisinin salxımda
darağın çəkisinə nisbəti), gilə göstəricisi (100q salxımda)
B.
Gilənin quruluşu (çəki ilə):
salxımda qabığın çəkisi, salxımda toxumun çəkisi, salxımda lətin çəkisi,
salxımda gilənin sayı, 100 gilənin çəkisi, 100 toxumun çəkisi, 100 gilədə qabığın
orta çəkisi, 100 gilədə toxumun orta çəkisi, 100 gilədə lətin orta çəkisi, 100 gilədə
toxumun orta miqdarı, quruluş göstəricisi (lətin qabığa nisbəti)
V. Salxımın tərkib hissələri (salxımların çəkisinə görə %-lə):
daraq, qabıq, toxum, lət, skelet (daraq və qabıq birlikdə), bərk qalıq
(qabıq,daraq və toxumun miqdarı), quruluş göstəricisi (lətin skeletə nisbəti ).
Mexaniki tərkib geniş mənada salxım və gilənin mexaniki və plastik
elementlərinin nisbəti kimi başa düşülür. Bu nisbətlər qanunauyğundur, sortun
təbiəti və ekoloji şəraitin təsiri ilə müəyyən olunur.
Bilavasitə çəki və hesablama yolu ilə ancaq altı maddə öyrənilir: salxımın
çəkisi, gilənin miqdarı və çəkisi, qabığın çəkisi, salxımda toxumun çəkisi və
miqdarı. Digər maddələr hesablanır.
Süfrə sortlarında salxımın strukturu (salxımın çəkisinə nisbətən darağın,
qabığın, toxumun, lətin faizlə miqdarı) çox, texniki sortlarda az olmalıdır.
Təhlil üçün salxım əsasından kəsilir. Hər salxım ayrılıqda texniki tərəzidə
çəkilir, sonra bütün gilələr qayçı ilə yastıqcıqdan ayrılır. Xarab olmuş gilələr
ayrıca sayılır və bir normal gilənin çəkisi müəyyən edilir.
Gilənin tərkibini düzgün müəyyən etmək üçün pinset vasitəsilə normal
gilələrin qabığı soyulur. Qabığın ümumi çəkisinə çıxdaş edilmiş ğilələrin
qabığının çəkisi əlavə edilir.
Gilədən çıxarılmış toxumlar süzgəc kağızı üzərinə yığılır, qurudulur, sayılır
və çəkilir. Ləti bərk olan gilələrdə lətin bərk hissəsi və şirə ayrılıqda hesablanır.
Mexaniki tərkib sortdan, üzümün yetişmə dərəcəsindən və ekoloji şəraitindən
asılı olaraq dəyişir. Belə ki, salxımda darağın miqdarı orta hesabla 3,5%, gilələr
isə 96,5% təşkil edir.
Mexaniki tərkibi aşağıdakı kimi dəyişir: qabıq 0,9-38,6 % (orta hesabla 8%),
toxum 0,9-10,8% (orta hesabla 3,6%), lət 71,1-95,5% (orta hesabla 88,4 %).
Mexaniki tərkib sortun təsərrüfat istiqamətini müəyyən edir.
Mexaniki tərkib nəinki müxtəlif sortlarda, həm də eyni sortda müxtəlif
şəraitdə dəyişir.
Süfrə üzüm sortlarında mexaniki xüsusiyyət öyrənilir. Mexaniki xüsusiyyətə
gilənin təzyiqə davamlılığı, yaxud əzilmə qüvvəsi və gilənin saplaqdan qopma
398
Üzüm bitkisinin seleksiyası
Mövcud sortların yaxşılaşdırılması, süni seçmə və çarpaz tozlanma yolu ilə
yeni sortların alınması
seleksiya adlanır. Üzümün seleksiyası- üzüm məhsulunun
keyfiyyət və kəmiyyətinin artırılmasının həlledici amilidir. ―Təkamül
prinsiplərinə əməl olunduqda seleksiya işində inamla müvəffəqiyyətə doğru
getmək mümkündür. ―Təkamülün əsasını ―mutasiya‖ və ―rekombinasiya‖, eləcə
də ―seleksiya‖- yəni irsi dəyişkənlik və seçmə təşkil edir.
Kənd təsərrüfatı istehsalının, o cümlədən üzümçülüyün intensivləş -
dirilməsində sortlara aparıcı yer verilir. Dünya statistikasının məlumatına görə
son 30-35 ildə yeni sortların tətbiqi hesabına bitkiçilik məhsulları istehsalı 30%
artmışdır.Bu artım ən çox dənli bitkilərə aiddir. Son illərdə bu artımı üzümçülüyə
də aid etmək olar.
Sort üzüm məhsulunun isifadə istiqamətini təyin edir və onun keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılmasında əsas rol oynayır. Sort fərqinin bütün növ üzüm
məhsullarının keyfiyyətinə təsiri taxıl və texniki bitkilərə nisbətən üzümdə daha
güclüdür.
Yeni üzüm sortlarının mütləq göstəricisi onların məhsuldarlığıdır. Əgər
sortun yüksək və stabil məhsuldarlığının genetik qabiliyyəti yoxdursa,
aqrotexniki tədbirlər və ekoloji təsirlərlə bu qabiliyyəti artırmaq çətindir.
Üzümçülükdə seleksiyanın məqsədi yüksək məhsuldar və yüksək keyfiyyətli,
xəstəliklərə, şaxtaya, quraqlığa və fillokseraya davamlı sortlar yaratmaqdır.
Bunlardan başqa, seleksiyaçılar yaxşı əmtəə görkəminə malik, nəqliyyata və
saxlanmağa davamlı süfrə üzümü sortları yaradılması uğrunda muskat ətirli, tünd
rəngli texniki sortlar azlıq təşkil edir. Müxtəlif torpaq- iqlim şəraitində bitən
keyfiyyətli və yüksək məhsul verə bilən, yuxarıda göstərilən keyfiyyətləri özündə
cəmləşdirən üzüm sortlarının yaradılması üzümçü seleksionerlərin həmişə ümdə
vəzifəsi olmuşdur.
İnsanlar tərəfindən uzun illər ərzində yaradılan çoxlu miqdarda üzüm
sortlarının olması heç də o demək deyildir ki, yeni üzüm sortlarına ehtiyac
yoxdur. Əlbəttə insanların və şirə istehsalı sənayesinin gündən-günə artan tələbatı
yeni keyfiyyət kəsb edən sortların yaradılmasını tələb edir.
Çoxillik təqdiqatlarla müəyyən olunmuşdur kı, başlanğıc valideyn sortlarının
birinci nəql toxmacarlarının əlamət və xüsusiyyətləri (sıxlıq, salxımın forması və
ölçüsü, gilənin rəngi, forması və ölçüsü ,qabığın möhkəmliyi qalınlığı, lətin
konsistensiyası, rəngi, şirənin şəkər və turşuluğu, yarpağın iriliyi, forması, rəngi
tüklülüyü, çiçək tipləri, əlverişsiz mühit şəraitinə davamlılığı və s.) hədsiz
dərəcədə müxtəlifdir.
Yüksək keyfiyyətli sortların çarpazlaşdırılmasından alınan birinci nəslin