419
Hər hansı seleksiya işinin axırıncı mərhələsi sort sınağı sahəsində qiymətli
nömrələrin hibrid və ya formaların öyrənilməsi və onların sınaqdan
keçirilməsidir. Bir bitkidən daha çox əkin materialı əldə etmək üçün sürətlə
çoxalma üsullarının birindən istifadə olunur (yetişmiş və yaşıl qələmlərdən
istifadə: çin basması və calaq)
Sortsınağı sahədə hər forma və hibriddən azı 30 kol əkilməlidir. Əlbəttə,
kolların miqdarı nə qədər çox olsa, bir o qədər alınan nəticələr etibarlı olar.
Sortsınağında gələcək sortların öyrənilmə proqramı müxtəlifdir.
Vegetativ hibridləşmə yolu ilə yeni sort aldıqda onların ilkin öyrənilməsi ana
kolda- toxmacarlarda üç il müddətində aparılır. Əgər onlardan müsbət nəticələr
alınarsa,onda onlardan çubuq tədarük edib tink yetişdirilir, həmin tinklərdən
sortuöyrənmə üzümlüyü salınır.
Yeni sortların alınma üsulundan asılı olmayaraq onlar təcrübə müəssisələrinin
xüsusi sahələrində öyrənilir. Yeni alınmış forma və sortlarla yanaşı
rayonlaşdırılmış sortlarda əkilir (müqayisə məqsədilə). Bütün uçot növləri,
təyinetmələr,təhlillər və müşahidələr kolların hamısında aparılır.
Sortların öyrənilməsində ―SSRİ Ampeloqrafiyasında‖ göstərilən metodikadan
istifadə edilməlidir. Hər bir sortun aqrobiolji və təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətləri
müəyyənlənləşdirilir. Aqrobioji xüsusiyyətlərdən aşağıdakılar öyrənilir:
1.Vegetasiya dövründə ilin metereoloji şəraiti ilə əlaqədar olaraq kolların
böyümə xarakteri;2. Kolun böyümə gücü və birillik zoğların yetişməsi; 3.Kolun
məhsuldarlıq göstəriciləri; 4.Kolların xəstəlik və zərərvericilərə tutulma dərəcəsi
və onların əlverişsiz mühit şəraitinə davamlılığı.
Sortların təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətlərindən aşağıdakılar öyrənilir: 1.
Üzümün yetişmə dinamikasına nəzarət edilməsi: 2.Mexaniki təhlillə üzümün
mexaniki tərkibinin öyrənilməsi; 3.Şərab və başqa məmulat (kompot, mürəbbə,
şirə, təzə üzüm və s.) nümunələrinin hazırlanması və onların dequstasiyası.
Hər bir təyinetmənin, uçot növünün, təhlilin və müşahidənin aparılmasında
mövcud müasir üsullardan istifadə edilməlidir.
Ən yaxşı əlamət və keyfiyyət göstəriciləri ilə fərqlənən sortlar dövlət
sortsınağı sahələrində yoxlanmalıdır.Dövlət sortsınağı sahəsindəki işlərin
sortöyrənmədən fərqi ondadır ki, burada kolların miqdarı çox götürülür (hər
sortdan azı 100-120 kol) Bundan başqa, burada təkrarlar olur. Sortsınağı sahəsi
xüsusi təlimat əsasında təşkil edilməlidir. Sortsınağı işlər kollar məhsula
düşdükdən sonra üç il müddətində aparılmalıdır.Sortsınağından sonra sortların
rayonlaşdırılması məsləhət görülür. Sortsınağında yoxlanılan hər bir sort üçün
rayon və həmin rayonda o sortun tutacağı sahə göstərilir. Deməli sortsınağı
sahələrinin vəzifəsi sahələrinin vəzifəsi standart sortların tərkibinin
420
yaxşılaşdırılması, yeni rayonlar üçün sortların seçilməsi və yeni sortların
rayonlaşdırılmasından ibarətdir.
Sortsınağı sahənin ayrı-ayrı bölmələri olmalıdır (xırda sortsınağl sahələri)
Onların hər birində ayrıca təsərrüfat tapşırığı həll olunur. Sortsınağı hər bir sort
özünə uyğun sortla müqayisəli şəkildə öyrənilir. Məsələn, yeni Şampan sortları
standart şampan sortları ilə, şərab sortları standart şərab sortları ilə, süfrə sortları
yetişmə müddətlərinə görə və s.öyrənilir. Sortsınağı sahəsində ən qabaqcıl
təsərrüfatın tətbiq etdiyi aqrofana əsaslanmaq lazımdır.
Sortöyrənmənin yuxarıda göstərilən sxemi nə qədər dəqiq və əsaslı olsa da
onların bir nöqsanı vardır. Bu nöqsan ondan ibarətdir ki, sortöyrənmə
proqramının yerinə yetirilməsinə çox vaxt tələb olunur. Sortöyrənmənin və
sortsınağının müəyyən müddəti əkin materialı becərilməsinə və kolların məhsula
düşməsinə qədər olan vaxta sərf olunur. Bu müddəti azaltmaq məqsədilə
seleksiya işində sürətli çoxaltma üsullarından istifadə mövcuddur. Bunlardan biri
iki dəfə calaq (yenidən calaq) aparılmasıdır. Bu üsulda kollar calaqdan sonrakı
ikinci ildə məhsula düşür. Həmin ili hər bir koldan 10-15 ədəd qələm tədarük
etmək olar. Hazırda üzümçüseleksionerlərin əldə etdikləri nailiyyətlərlə yanaşı
seleksiya sahəsində bir sıra məsələlər indi də həll olunmamış qalır. Belə ki, yeni
yaradılmış sortlar həm indiki, həm də iki üç il əvvəlin tələbatına cavab
verməlidir. Bundan başqa, yeni yaradılan sortlar geniş şəkildə uyğunlaşma
uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olmalıdır.
Üzüm bitkisində vegetativ dəyiĢkənlik. İstehsalat şəraitində üzüm bitkisini
çoxaltdıqda bəzən köhnə üzüm sortlarının da çoxaldılmasına rast gəlinir
(aqrobioloji xüsusiyyətlər bu sortlarda stabildir- tez dəyişmir) Ağ kişmişi, Qara
pino, Ağ Muskat, Bayan şirə, Mədrəsə, Təbrizi və s. bir neçə yüz ildir ki,
becərilir. Bunlar üzümçülükdə ―qoca‖ sortlar adlanır. Vaxt keçdikcə bunlarda
müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlmişdir (tumurcuq mutasiyası) Bu dəyişkənliklər
mühit şəraitinin təsiri altında bitki orqanizminin vegetativ hüceyrələrində baş
vermişdir və haçalanma xarakteri daşıyır.
Çoxillik bitkilərdə vegetativ hüceyrələrdə baş verən dəyişkənliklər ildən-ilə
toplanaraq ayrı-ayrı hüceyrələrdə və orqanlarda müxtəlif keyfiyyətlilik kəsb
etməsi ilə nəticələnir.
Orqanizmin dəyişkənliyə uğramış hissəsindəki tumurcuqda və ondan əmələ
gələn zoğda tumurcuq mutasiyası baş verir.
Bu isə yeni keyfiyyət üzə çıxarır və nəslə keçirir. Ona görə də sortun yaşı
çoxaldıqca onun klonlarının da miqdarı artır
Üzüm bitkisində çoxlu miqdarda tumurcuq dəyişkənliyi ilə əlaqədar olaraq
eyni sortun bir-birindən kəskin fərqlənən aqrobioloji xüsusiyyətləri meydana
çıxmışdır. Məsələn, Dağıstan sortu olan Gülabinin çoxlu miqdarda klonları