421
vardır. Bu klonlar gilələrinin rənginə, çiçəklərinin tipinə və s.görə fərqlənir.
Erkək tipli çiçəklərdən öz-özünü tozlayan çiçəklərə qədər və əksinə
dəyişkənlik tədricən baş verir.
Üzümün yabanı iki evli bitkilərindən öz-özünü tozlayan formaların əmələ
gəlməsi (amur üzümündə və s) aralıq keçid formaları ilə bağlıdır.
Tumurcuq mutasiyası nəticəsində Mürvedr sortunda erkəkcikləri olmayan
funksional dişi tipli çiçəklərə malik kollar vardır. Çəhrayı Şasla, çəhrayı Muskat
və çəhrayı kişmişi sortları tumurcuq variasiyasının məhsuludur və göründüyü
kimi ayrıca sort kimi becərilir.
Ağ Şasla və Ağ Kokur sortlarında yarpaqları kəskin dilimli (Cəfəriyə
oxşayan) variasiyalar əmələ gəlmişdir. Bunlardan Cəfəri Şasla ayrıca sort kimi
mövcuddur.
Üzüm bitkisinin kütləvi və klon seleksiyası
Yeni sort alınmasına yönəldilən seleksiyadan başqa hərbir təsərrüfatda yerinə
yetirilən kütləvi seleksiya vardır. Kütləvi seleksiya aşağıdakı məqsədlərlə həyata
keçirilir.
1.Əkin materialı tədarük etmək üçün ən yaxşı zoğ və kolların seçilməsi; 2.
Mövcud üzümlüklərdə az məhsuldar və qeyri-məhsuldar kolların ləğv edilməsi,
yaxud dəyişdirilməsi məqsədilə onların aşkar edilməsi; 3. Hər hansı qiymətli
əlaməti ilə fərqlənən zoğ və kolların seçilməsi və çoxaldılması ilə sortların
məhsuldarlığının və onların keyfiyyətinin artırılması.
―Mədəni bitkilərin seçilməsinin və becərilməsinin beynəlxalq kodeksi‖nin
təlimatına uyğun olaraq vegetativ yolla çoxaldılan və irsiyyət etibarilə eyni olan,
lakin başlanğıc sortdan (valideyn) fərqlənən fərdlər klon adlanır. Klon seleksiyası
sort daxilində təsərrüfat cəhətdən qiymətli əlamətləri ilə fərqlənən ayrı-ayrı
bitkilərin seçilməsi, öyrənilməsi və çoxaldılmasından ibarətdir.
Vegetativ üsulla çoxaldılan bitkilərlə ―Klon‖ anlayışı ilk dəfə 1912-ci ildə
Şull tərəfindən verilmiş, Y.A.Dembkovski və D.İ.Viktorov tərəfindən inkişaf
etdirilmişdir.
Bir qədər sonra sovet alimləri A.M.Neqrul, Y.H.Sinskaya, M.Y.Lobaşev və
başqa etmişlər ki, Klon bir bitkinin və onun bir hissəsinin vegetativ nəslidir.
Bununla onlar dəqiqləşdirirlər ki, Klonun bitkiləri əvvəlcə yekcinsdirlər
(oxşardırlar, lakin dəyişən mühit şəraitinin təsiri altında onlarda sortların
klonlarına çevrilə bilən mutasiya əmələ gəlir.
Bitkilərdə vegetativ dəyişkənlik təbii və süni amillərlə bağlıdır. Təbii halda
tumurcuq mutasiyası təsadüfən baş verir. Bir sıra ölkələrin seleksionerləri
422
üzümçülükdə son vaxtlar Klon seleksiyasında süni mutakenezdən istifadə edirlər.
Süni mutakenezdə bitkinin vegetativ orqanları v şüalarla şüalandırılır, yaxud
başqa fiziki və kimyəvi mutagenlərlə işlənilir.
Klon seleksiyası yüksək məhsuldarlığı, çox şəkər toplamaq enerjisi və
əlverişsiz mühitə davamlı olan kol və zoğların seçilməsi yolu ilə mövcud
üzümlüklərin sort tərkibinin yaxşılaşdırılmasına imkan verir. Məqsəddən asılı
olaraq Klon seleksiyası kütləvi və fərdi ola bilər. Kütləvi seleksiya yuxarıda
göstərildiyi kimi istehsalat xarakteri daşıyır.
Üzümün xarakterindən asılı olaraq (bir neçə standart sortun, az məhsullu və
xəstə kolların olması və s) kollarda qeydiyyat etiket asmaqla aparılır. Əgər
seleksiya təmiz sortlu üzümlükdə aparılırsa və xəstə, eləcə də qeyri-məhsuldar
kollar azdırsa, onda etiket həmin kolardan asılıdır. Çubuq tədarükü zamanı həmin
kollardan əkin materialı tədarük edilmir. Qeydiyyat və uçot işlərində
göstərilməlidir ki, sahədə nişanlanmış neçə tənək vardır və hər tənəkdən təqribən
neçə çubuq tədarük etmək olar.
Kütləvi seleksiya üzrə qeydlər cədvəl formasında aparılır (cədvəl №).
-
ci ildə aparılacaq kütləvi seleksiyanın planı
Seleksiya aparılana qədər
doldurulur
Seleksiya aparıldıqdan sonra
doldurulur
423
Kütləvi seleksiya üzrə aparılan işlərin planı ilkin sənəd kimi təsərrüfatda
saxlanmalıdır. Belə ki, həmin nişanlanmış tənəklərdən alınan çubuqlar seleksiya
materialı hesab edilir.
Üzümlüklərdə aparılan seleksiya işlərinin yekunlaşdıraraq yekun cədvəli iki
nüsxədən ibarət olmalıdır (cədvəl )
Üzümlükdə aparılan kütləvi seleksiya işlərinin yekun cədvəli
S
ahə
nin
adı
və
nömrə
si
S
ahə
, ha
Cəmi
O
cümlədən sortlar üzrə
Nişan
lanmış
kol
Ç
ubuq
təda
rük
etm
ək olar
Təbri
zi
Bayan
şirə
Rkasi
teli
Mədr
əsə
Ağ
şanı
kol
çubuq
kol
çubuq
kol
çubuq
kol
çubuq
kol
çubuq
Seleksiyanın yekun cədvəli iki nüsxədən ibarət olmalıdır və təsərrüfatın
rəhbəri, eləcə də baş aqronom tərəfindən təsdiq edilməlidir. Rayon təşkilatları da
S
ah
ənin adı, ya
xud, kva
rt
all
ıq
nömr
əsi, S
eleksiya
a
pa
r.ta
rix
S
ah
ə, ha
-la
S
ah
əd
ə
olan sor
tl
arın
adlar
ı
S
or
t t
ərkibini
n t
əqr
ibi
f
aizi
Ayr
ı-
ayr
ı sortla
r üz
rə
qe
y
d ne
cə
apa
rılır
H R sort üz
rə
se
çil
mi
ş mi
qda
rı
koll
arın
T
əda
rük
edil
ən ç
ubuq
Ç
ubuq t
əda
rük e
dil
əc
ək
koll
arın
işar
ə
edil
m
ə
qa
yd
ası