Prof. ġərifov Famil Həsən

 

5 

Üzümçülük təsərrüfatlarında yeni struktur dəyiĢkənliyi 

 

Üzüm  bitkisi  mədəniləşdirildikdən  sonra  yaşayış  evlərinin  yanında,  çardaqda, 

divarların  yanında,  alleyalarda  və  həyətyanı  sahələrdə  becərilmişdir.  Vaxt  keçdikcə 

sahibkarlarm iri həcmli  üzümlükləri  yaranmışdır. Söz yox ki,  göstərilən təsərrüfatların 

hər  birində  üzüm  bitkisinə  məxsus  münasibət  formaläşmış  və  tətbiq  edilən 

aqrotexnikanın üsulu dəyişmişdir. 

Üzümlükdə  tətbiq  edilən  aqrotexnikanı  təkcə  təsərrüfatın  hansı  strukturda  olması 

təyin etmir. Burada torpaq-iqlim şəraiti, sortun biologiyası və isitehsal edilən məhsulun 

istifadə  istiqaməti,  eləcə  də  üzümlükdə  görülən  işlərin  mexanikləşdirilmə  səviyyəsi 

müəyyən  edir.  Göstərilən  məsələlərin  bir  qisminin  və  yaxud  kompleks  şəkildə  həyata 

keçirilməsi üzümçülük təsərrüfatının strukturundan xeyli dərəcədə asılıdır. 

Almanlarm  Azərbaycana gəlməsindən də xeyli əvvəl  sahəsi  50-100 hektar və daha 

çox olan üzümçülük təsərrüfatları olmuşdur. Bu üzümlüklər əsasən xiyaban sistemində 

becərilmişdir.  Məlumdur  ki,  xiyaban  sistemində  üzüm  bitkisinin  elmi  əsaslarla  idarə 

edilməsi və konkret keyfıyyət göstəricilərinin dürüstləşdirilməsi mücərrətlik təşkil edir.  

Alman  kolonistlərinin  Azərbaycanda  təşkil  etdikləri  üzümçülük  təsərrüfatlarında 

üzümlüklərin  sahəsi  az  hallarda  200-300  hektara  çatırdı.  Əksər  üzümlüklərin  sahəsi 

xeyli az olurdu.  Onların təsərrüfatlarında maşm  və mexanizmlər tətbiq  edilmədiyindən 

at və öküzə qoşulan torpaq becərən alətlərdən istifadə edilirdi. Həyətyanı üzümlüklərdə 

isə işlərin hamısı əl ilə görülürdü. Bu məsələ müasir həyətyanı üzümlüklərdə də belədir. 

1924 -cü ildən etibarən Azərbaycanda sovxoz təsərrüfatları yaradılmasma başlandı. 

Bunlardan  üzümçülük  üzrə  ixtisaslaşanlar  da  var  idi.  Həmin  sovxozların  bir  qismi 

Gəncədə  və  Şəmkir  rayonunda  Alman  üzümçülük  təsərrüfatlarının  bazasında  təşkil 

edilmişdir.  Bundan  başqa  Şəmkir  rayonunda  Alman  üzümçülük  təsərrüfatlarının 

bazasmda  kolxoz  (K.Setkin  adma  kolxoz)  təşkil  edilmişdir.  Həmin  kolxozun  əsas 

istiqaməti üzümçülük olmuşdur. 

Söz  yox  ki,  o  vaxtkı  üzümçülük  istiqaməti  olan  sovxoz  və  kolxozlar  briqada  və 

manqalardan  ibarət  olmuşdur.  Keçən  əsrin  60-70-ci  illərindən  etibarən  üzümçülük 

təsərrüfatlarında manqa strukturu ləğv edilmişdir. 

Yeri  gəlmişkən  qeyd  etmək  yerində  olardı  ki,  o  vaxtkı  manqalarda  işlərin  idarə 

edilməsi  daha  çeviklik  təşkil  edirdi.  Bu  çevikliyin  əsası  böyük  məhsul  və  qazanca 

istiqamətlənən stimul idi. Burada ümumi tələbatı və yüksək əmək intizammı heç vəchlə 

unutmaq  olmaz.  Yalnız  bunun  nəticəsi  idi  ki,  keçən  əsrin  40-50-ci  illərində  yalnız 

Şəmkir  rayonunun  K.Setkin  adına  kolxozununda  20-dən  çox  fəhlə  və  manqa  başçısı 

Sosialist  Əməyi  Qəhramanı  kimi  yüksək  ada  layiq  görülmüşdür.  O  illərdə  həmin 

kolxozun  əməkçiləri  üzümçülükdən  əldə  etdikləri  gəlir  hesabına  mənzil  şəraitlərini  və 

yaşayış  tərzini  xeyli  yaxşılaşdırmışlar.  Onların  qazancı  iki  mənbədən  idi:  birincisi, 

üzümlüyün becərilməsinə görə əmək gününə düşən taxıl, yağ, pendir və pul idi. İkincisi 

hər  əmək  gününə  düşən  şərab  idi.  Ailə  var  idi  ki,  ildə  tonlarla  şərab  alırdı.  Bu  şərabı 

Rusiya  bazarlarıda  realizə  edib  pula  çevirirdilər.  Şəmkir  rayonunun  K.Setkin  adma 

kolxozu ona görə misal gətirdik ki, kolxozçularm aldıqları qazanc Respublikanm digər 

üzümçülük təsərrüfatları ilə müqayisədə üstünlük təşkil edirdi. 

Keçən  əsrin  50-  ci  illərindən  etibarən  respublikada  üzümçülüyün  inkişafı  ilə  bağlı 

bir sıra dövlət qərarları oldu. Bu qərarlarda üzümçülük üzrə yeni dövlət təsərrüfatlarının 

---

 

6 

yaradılması  və  onların  təchizatı  məsələləri  ciddi  qoyulurdu.  Köhnədən  olan  dövlət 

üzümçülük təsərrüfatlarının nailiyyətlərinin təhlili ( alman müsbət nəticələrə görə) yeni 

təsərrüfatların təşkilinə stimul yaratdı. 

Üzümçülük  üzrə  dövlət  təsərrüfafları  ildən-ilə  artır  və  üzümlüklərdə  becərmə, 

xəstəlik  və  zərərvericilərə  qarşı  mübarizə  tədbirlərində  elmə  istinad  artırdı.Ancaq 

üzümçülüyün bəzi məsələlərində elmin təsiredici gücü özünü göstərə bilmirdi, belə ki, 

torpaq-  iqlim  şəraiti  üzüm  üçün  son  dərəcə  əlverişli  olan  bir  respublikada  hektardan 

alman orta məhsuldarlıq digər respublikalarla müqayisədə azlıq təşkil edirdi. O vaxtlar 

üzümlüklərin orta məhsuldarlığı 50-60 sentner təşkil edirdi. 

1969-cu ildən etibarən Respublikada bütün sahələrin təşkilində və idarə edilməsində 

yeni  abı-hava  yarandı.  Bu  abı-havanın  əsası  əməyə  münasibətdə  insanların 

məsuliyyətinin artırılması və işlərin təşkilində primitivlikdən uzaqlaşmaq idi. 

1979-cu  ildə  Azərbaycan  üzümçülüyünün  və  şərabçılığının  daha  geniş-miqyaslı 

inkişafı  üçün  ittifaq  miqyaslı  çox  möhtəşəm  qərar  verildi.  İttifaq  üzrə  11  nazirlik, 

komitə,  idarə  və  təşkilatlar  Azərbaycan  üzümçülüyünün  və  şərabçılığının  inkişäf 

etdirilməsi  üçün  səfərbər  edilmişdi.  Üzümçülük  üzrə  yeni-yeni  dövlət  təsərrüfatları 

təşkil  edildi.  Üzümlüklərin  sahəsi  280  min  hektara  çatdırıldı  və  perspektivdə  350  min 

hektarı  keçməli  idi.  Həmin illərdə hər hektar üzümlükdən alınan orta  məhsuldarlıq 90 

sentneri keçdi və 1984-cü ildə ümumi məhsula görə İttifaqda 1-ci yerə çıxdı. 

O vaxtlar üzümçülük təsərrüfatları əsasən mərkəzləşmiş iş prinsipləri üzrə 

idarə  olunurdu.  Respublika  iqtisadiyyatmda  xüsusi  yeri  olan  təsərrüfat  sahələrinin 

məsələsi  vaxtaşırı  Mərkəzi  Komitədə,  Nazirlər  Sovetində  və  aidiyyəti  nazirliklərdə 

müzakirəyə çıxarılırdı. 

Üzümçülük  təsərrüfatlarının  maşm  və  mexanizmlərə,  toxuma,  kübrə  və  zəhərli 

maddələrə  olan  tələbat  mərkəzdən  ödənilirdi.  Təsərrüfatların  ixtiyarında  yuxarıda 

göstərilən təchizat məsələlərinin yerlərdə konkret olaraq həll edilməsi və yerli xarakterli 

cüzi  məsələlərin  həlli  qalırdı.  Təsərrüfatm  idarə  edilməsində  belə  idarəçiliyin  müsbət 

tərəfləri danılmazdır. Ən böyük təsərrüfatlar belə bu sistemdə idarə olunurdu. 

İttifaqda,o  cümlədən  Respublikamızda  Qazax  rayonunda  fəaliyyət  göstərən 

S.Vurğun  adma  üzümçülük  təsərrüfatı  giqantlar  sırasında  idi.  Bunların  sırasında  elə 

təsərrüfatlar var idi ki, onlarda üzümlüklərin sahəsi 300 min hektar və daha çox idi. 

Üzümlüklərdə əkilən üzüm sortları, onlardan alman şərab markaları, üzümlüklərdə 

tətbiq  edilən aqrotexnika, kübrə və zəhərli maddələri  mərkəzləşmiş qaydada müzakirə 

edilərək nəticələri yerlərə göndərilirdi. Çox hallarda bunun müsbət nəticələri olurdu. 

 

Son  10  ildən  çox  bir  müddətdə  bütün  sahələrdə  olduğu  kimi  üzümçülük 

təsərrüfatlarında  da  struktur  dəyişkənliyi  baş  vermişdir.  Sovxozların  hamısı  ləğv 

edilmişdir.  Kolxozlardan  yalnız  biri,  İsmayıllı  rayonunda  Nikitin  adına  kolxoz 

fəaliyyətdədir. 

Təsərrüfatların əvvəlki qaydada təşkili, idarə edilməsi və təhcizatı ç /v v mexanizmi 

pozulmuşdur. Hazırda üzümçülük təsərrüfatları yeni struktur dəyişkənliyinə uğramışdır. 

İri  səhmdar  cəmiyyətləri,  sahibkar  və  fermer  təsərrüfatları  təşəkkül  tapmışdır.  Bu 

təsərrüfatlarda üzümlüklərin təşkilində, sortlarm seçilməsində, alman məhsulun istifadə 

istiqamətində  aqrotexniki  tədbirlərin  seçilməsində  və  təchizat  məsələlərində  çox 

müxtəlıflik yaranmışdır. Bütün bu məsələlərin həllində təsərrüfatın çoxsahəli imkanları 

---