Prof. ġərifov Famil Həsən

 

75 

Çiçəkləmə 

 

Tumurcuqların  açılmasından  çiçəkləməyə  qədər  təqribən  8  həftə  vaxt  keçir,  bəzən 

bu  müddət  6-9  həftə  çəkir.  Göstərilən  müddətin  çoxluğu  və  azlığını  temperatura  həll 

edir. Çiçəkləmənin müddəti havadan aslıdır. Əlverişli havada çiçəkləmə 8-10 gün çəkir. 

Çiçək qrupunun ilkin çiçəkləri saplağa yaxın və torpaq səthinə yaxın hissələrdə görünür. 

Bir  çiçək  qrupunda  1-2  gün  ərzində  çiçəklərin  hamısı  aça  bilər.  Çiçək  qruplarının 

inkişafındakı fərqliliyə görə əlverişli havada çiçəkləmə bir həftə və daha çox çəkə bilir. 

Üzümdə  çiçəyin  açılması  digər  bitkilərdən  əsaslı  fərqlənir.  Ancaq  bu  fərq  o  qədər  də 

böyük  deyildir.  Üzümdə  tacın  ləçəkləri  çiçəyin  əsasından,  digər  bitkilərdə  yuxarıdan 

başlayır.  Üzümdə  tac  bütövlükdə  qalpaqcıq  şəklində  düşür.  Digər  bitkilərdə  ləçəklər 

yuxarıdan aralanır və tədricən düşür. Bu proses bərabər irilikdə və səviyyədə olmayan 

ləçəkləri  açılmasından  və  erkəkcik  sapının  düzəlməsi  (hələ  qönçə  ikən  erkəkcik  sapı 

tacın  altında  əyilmiş  vəziyyətdə  olur)  nəticəsində  baş  verir.  Bu  vaxt  tacın  kənarları 

yuxarıya  tərəf  qatlanmış  olur.  Qalpağın  altında  dişiciyə  sıxılmış  erkəkciklər  düzəlir, 

erkəkcik sapları dişicikdən aralanır və iti bucaq altında şaquli vəziyyət alır. 

Tacın  ləçəkləri  kutinləşmiş  qlafı  epidermislə  örtülüdür.  Epidermisin  altında  zəif 

diferensləşmiş parenxim hüceyrələri vardır. 

Öz-özünü  tozlayan  çiçəklərdə  erkəkciklər  dişiciyin  ağızcığı  səviyyəsində  və  bir 

qədər uzun və dik duran erkəkcik saplarına malikdir. Erkəkcik sapı nazik, silindrik, orta 

hissədə  bir  qədər  yoğunlaşmış  rəngsizdir.  Yuxarı  hissədə  tozcuq  kisəsi  ilə  birləşmiş 

yerdə  bir  qədər  əyilmiş  olur.  Toz  kisəsi  erkəkcik  sapınına  özünün  uzunluğunun  1/3-  i 

qədər aşağıdan birləşmiş olur. 

Erkəkcik  sapının  və  onu  birləşdirən  orqanın  anatomik  quruluşu  eynidir:  xaricdən 

epidermis, sonra parenxim, mərkəzdə isə ötürücü dəstə yerləşir.  

 

Tozluq. 

 

Tozluq  iki  toz  kisəsindən  ibarətdir  və  onlar  əlaqələndirici  materialla  bir-biri  ilə 

birləşiblər. Onların arasında nazik arakəsmə vardır. Çiçəkləmə məqamında bu arakəsmə 

quruyur və dağılır. Toz zərrəcikləri xırda, sarı rəngli və çəllək formalıdır. 

Nektar  vəzcikləri  dişicikaltı  diskdə  yerləşir.  Onlar  iri,  girdə  formalı,  sarımtıl 

rənglidir. Tərkibində xoşa gələn aromatlı efir yağları vardır, əspərək (quzuotu) ətirlidir. 

Ancaq nektar şirəsi ifraz etmir. 

Dişicik  butulka  şəkillidir,  yaşıl  rənglidir,  yumurtalıq  iki  yuvalıdır.  Bəzi  sort 

əlamətləri  ilə  fərqlənirlər.  Armudşəkilli  yumurtalığı,  qısa  sütuncuğu  və  qeyri-hamar 

səthli genişlənmiş ağızcığı vardır. 

Yumurtalıq hər sortda özünə məxsus əlamətlərlə xarakterizə olunur. Bəzi sortlarda o 

qısa  və  enli,  bəzilərində  hamar  və  uzanmış  vəziyyətdədir.  Iki  meyvə  yarpaqcığının 

kənarları  möhkəm  birləşərək  yuvalar  arasında  arakəsmə  yaradır.  Bəzən  meyvə 

yarpaqcıqları bir-birinə çatmadığından onların arasında şırım əmələ gəlir. Yumurtalığın 

içərisində çoxhüceyrəli toxumadan ibarət toxum tumurcuğu formalaşır. 

Sütuncuq yaşıl rənglidir və müxtəlif sortlarda müxtəlif xarakterlidir. Qısa və qalın, 

incə  və  uzanmış  olur.  Bəzən  sütuncuq  silindrik  formalıdır,  bu  vəziyyətdə  yumurtalıq 

üzərində  aydın  görünməkdədir.  Çox  halda  aşağı  tərəfindən  genişlənmiş  olur  və 

---

 

76 

yumurtalığa  tədricən  keçir.  Sütuncuq  çox  qısa  olduqda  ağızcıq  oturmuş  vəziyyətdə 

görünür. 

Dişiciyin ağızcığı açıq-yaşıl rənglidir, boşqab formalıdır. Bir qədər qalxmış, bərabər 

və yaxud kənarları kəsimlidir. 

 

Tozlanma və mayalanma 

 

Ikievli yabanı üzüm küləklə tozlanan (anemofil) bitkidir. Funksional dişi tipli çiçək 

küləyin  gətirdiyi tozla tozlanır. Becərilən üzümün ikicinsli çiçəkləri əksər hallarda öz-

özününü tozlayan (avtoqamiya), çarpaz tozlanan (alloqamiya) və onun formaları: qonşu 

çiçəkdən  tozlanma  (heytenoqamiya)  və  özgə  çiçəkdən  tozlanma  (ksenoqamiya).  Bir 

neçə növ olan yerlərdə növarası tozlanmaya (bastardoqamiya) da rast gəlinir. 

Çiçəkləmə  vaxtı  havada  müəyyən  miqdar  tozcuq  olur.  Belə  bir  uçot  aparılmışdır. 

Kolun  yanında  qliserinli  predmet  şüşəciyinin  1sm

2

-də  50  ədəd  toz  zərrəciyi  müşahidə 

edilmişdir. 

Toz  borusu  ağızcıq  hüceyrəsindən  keçərək  sütuncuqda  cücərti  verir.  Cücərti 

sütuncuqda  xüsusi  ötürücü  yol  ilə  yumurtalığa  doğru  irəliləyir.  Ötürücü  yol  seyrək, 

kifayət  qədər  şirə  axıdan  uzununa  dartılmış  hüceyrələrdən  ibarətdir.  Tozcuq  borusu 

ötürücü  yolla  toz  yoluna  düşür  və  nəhayət  rüşeym  kisəsinə  düşür.  Toz  borusunda 

böyüyərkən  generativ  hüceyrələr  iki  spermaya  bölünür.  Onlar  erkək  generativ 

hüceyrələrdir. Rüşeym kisəsinə daxil olan toz borusu hüceyrə boşluğuna düşür. 

Üzümdə  tozcuğun  sterilliyi  olduğu  kimi  rüşeym  kisəsində  də  sterillik  vardır. 

Funksional  dişi  tipli  çiçəklərdə  erkəkciyin  sterilliyi  təkamül  prosesində 

möhkəmlənmişdir.  Sterillik  hər  il  təkrar  olunur,  müəyyən  sort  üçün  daimidir.  Toz 

kisəsində tozcuğun dişiciyin ağızcığına düşməsi tozlanma adlanır. Üzümün tozlanması 

haqqında  müxtəlif  fikirlər  vardır.  Tozlanma  külək,  həşərat  və  onlarsız  (öz-özünə 

tozlanma ) baş verə bilər. Bunlardan hansı əsas hesab edilir? Göstərilənlərin hər birinin 

ayrıca rolu vardır. 

Üzüm  çiçəyinin  müəyyən  qədər  anemofil  (küləklə)  tozlanmaya  uyğunlaşması 

aşağıdakılarla  izah  olunur:  kasa  yarpaqları  zəif  inkişaf  edib,  ləçəklər  sadədir,  yaşıldır, 

çiçəkləmə zamanı onlar düşür, ağızcığın nəzərə çarpan rəngi yoxdur, nektar ifraz etmir, 

erkəkcik  zərrələrinin  səthli  sığallı  və  qurudur.  Nektar  vəzcikləri  əspərək  (quşotu  )  ətri 

verir, ancaq bu ətir həşəratları cəlb etmir. 

Normal  ikicinsli  və  funksional  dişi  tipli  çiçəklərdə  erkəkcik  tozcuqları  toxum 

tumurcuğuna nisbətən inkişaf vəziyyətinə tez çatır. Onların arasında 3-6 gün fərq vardır. 

Üzüm çiçəklərinin tozlanma üsulları müxtəlifdir. 

Tozcuq  çiçəyin  ağızcığına  düşərkən  oradakı  nektar  şirəsi  mühitində  cücərib  boru 

verir.  Boru  inkiºaf  edərək  tozcuq  yolu  vasitəsi  ilə  rüºeym  kisəsinə  daxil  olur 

(poroqamiya).  Tozcuq  borusunda  generativ  hüceyrə  iki  spermaya  bölünür.  Rüºeym 

kisəsinə  düºən  toz  borusunun  bir  hissəsi  mürəkkəbləºir,  yəni  rüºeym  kisəsinə  düºən 

borunun  əmələ  gətirdiyi  spermalardan  biri  yumurta  hüceyrəsinə  düºür,  digəri  rüºeym 

kisəsindəki  vegetativ  nüvə  ilə  birləşir.  Mayalanmış  yumurta  hüceyrəsindən  rüşeym, 

vegetativ  nüvədən  isə  endosperm  əmələ  gəlir.  Ikiqat  mayalanma  nəticəsində  toxum 

tumurcuğunun  bir  hissəsi  toxumu,  digər  hissəsi  giləni  əmələ  gətirir.  Bir  yumurtalıqda 

olan  3-4  toxum  tumurcuğunun  hamısı  mayalanmır,  bir  qayda  olaraq  onlardan  biri  və 

---