Prof. ġərifov Famil Həsən

 

79 

Hiberellin gilənin qabığı ilə saplağı arasında kallyusa bənzər maddə əmələ gətirdiyindən 

gilələri  tökülməsini xeyli  azldır. Ancaq müxtəlif rəngli  gilələri  olan sortlar üçün təsiri 

müxtəlifdir. Ağ giləli üzümlərdə şəkər artır, qırmızı gilələrdə müsbət təsir görünmür. 

Salxımın  və  gilənin  böyüməsinə  L  -naftil-sirkə  turşusunun  0,5%-li  məhlulu 

hiberellin  qədər  təsiri  olmuşdur.  4-xlorfenol  turşusunun  da  müsbət  təsiri  aşkar 

edilmişdir. 

Nəticə  etibarı  ilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  fizioloji  fəal  maddələrin  üzümün 

məhsulunun  keyfiyyət  və  kəmiyyətinə  təsirinin  öyrənilməsinin  təkmilləşdirilməsi  ilə 

daha yüksək nəticələr əldə etmək mümkündür. 

 

Salxım və gilənin anatomiyası. 

 

Salxım  saplağının  anatomik  quruluşu  cavan  zoğun  buğumarsının  anatomik 

quruluşuna  bənzərdir.  Saplağın  mərkəzində  özək  yerləşir,  onun  ətrafında  (dairəvi) 

ksilema  və  floyemadan  ibarət  ötürücü  dəstələr  yerləşir.  Zoğa  nisbətən  saplaq 

ksilemasında  libriform  çoxdur.  Peritsikl  sapları  yaxşı  inkişaf  edib.  Salxımın  çəkisi 

artdıqca bu sapların rolu da artır. Mərkəzi silindr qabıq parenximinin geniş qatı ilə əhatə 

olunmuşdur. Xaricdən saplaq ağızcıqları az olan epidermis və kutikula ilə örtülüdür.  

Gilənin saplağı anatomik quruluş etibarı ilə salxım saplağına oxşayır. Ancaq salxım 

saplağının özək hissəsinin oduncağa nisbətən zəif inkişafı və qabəğın güclü inkişafı  

qeyd  edilməlidir.  Yastıqcıq  parenxim  toxumalarının  güclü  inkişafı  ilə  xarakterizə 

olunur. 

Mayalanmadan  sonra  gilənin  böyüməsi  əsasən  mayalanmış  yumurtalıqların 

toxumlarının  bölünməsi  hesabına  baş  verir.  Ona  görə  də  gilənin  quruluşu  dişiciyin 

quruluşunu  xatırladır.  Yumurtalığın  divarlarında  və  arakəsmələrində  də  hüceyrələrin 

bölünməsi  gedir.  Ancaq  bu  proses  meyvə  yanlığına  təsir  göstərmir.  Gilənin  eninə 

kəsiyində gilənin qabığı, ləti, periferik borular, toxum və orta borular görünür. 

Qabıq  (ekzokarpiya)  epidermisdən  ayrılmayan  bir  neçə  qat  hüceyrədən  ibarətdir. 

Epidermisdə bir qat kiçik çoxbucaqlı qalınqabıqlı hüceyrələr vardır. Həmin hüceyrələr 

kutikula  və  mum  qatından  ibarətdir.  Müxtəlif  sortlarda  epidermis  hüceyrələrinin 

forması, qalınlığı, kutikulanı möhkəmliyi və mum qatı eyni deyildir. 

Gilənin  inkişafının  başlanğıcında  epidermisdə  az  miqdarda  ağızcıq  olur.  Gilənin 

həcmi  böyüdükcə  ağızcıqlar  deformasiya  edərək  göbəkciyə  oxşar  qonur  nöqtələrə 

çevrilir.  Epidermisin  altında  11-16  qat  qalınlaşmış  qlaflı  uzununa  dartılmış  hüceyrələr 

vardır.  Bu  hüceyrələr  qabığı  əmələ  gətirir.  Qabığın  hüceyrə  şirəsində  müxtəlif 

rəngverici  maddələr  və  tanin  vardır.  Qabıq  böyük  gərilmə  və  güclü  genişlənmə 

qabiliyyətinə malikdir. Bu xüsusiyyətlər xarici şəraitdən asılıdır. Çox quru havada qabıq 

vaxtından əvvəl gərilmə qabiliyyətini itirərək çatlaya bilər.  

Gilədə  çoxsaylı  piqmentlər  olur.  Onların  mənşəyi  müxtəlifdir.  Açıq-yaşıl  rəngdən 

qızılı-kəhrabaya qədər ağ rəng xloroplastda yerləşir və sonradan hüceyrə şirəsinə keçir. 

Bu xlorafilin iştirakı ilə ksantofildən, karotindən, xlorofildən və onların törəmələrindən 

alınmış  maddələrdir.  Çəhrayı,  qırmızı,  göy,  tünd-bənövşəyi  rənglər  hüceyrə  şirəsində 

həll  olunmuş  enosianinlə  bağlıdır.  Bu  piqment  antosian  qrupuna  müxtəlif  açıq  rəngli 

qlükozidlərə aiddir. 

 Gilənin yetişməsinə təsir edən amillər. Gilənin ölçüsünün artması ilə yanaşı əmələ 

---

 

80 

gəlməsindən tam  yetişməsinə qədər onda bir çox dəyişkənliklər baş verir. Dəyişkənlik 

fasiləsizdir,  ancaq  onun  inkişafının  müxtəlif  fazalarında-mərhələlərində  eyni  deyildir. 

Şəkərin  artması,  eləcə  də  gilənin  struktru  ilə  bağlı  olan  aşağıdakı  fazaları  qeyd  etmək 

olar:  

Yaşıl  faza-  mayalanmış  yumurtalığın  əmələ  gəlməsindən  yetişmənin  başlanğıcına 

qədərdir.  Bu  fazada  ən  əsas  dəyişkənlik  gilənin  surətlə  böyüməsidir.  Yumurtalığın 

əmələ  gəlməsindən  sonra  darağın  quruluşunda  dəyişkənlik  baş  vermir.  Bu  fazada 

gilənin tərkibində şəkər eyni səviyyədə qalır. Turşuluq yüksəkdir, gilə bərkdir. 

Yetişmə fazası- yetişmənin başlanğıcından yetişməyə qədər olan müddəti əhatə edir. 

Yetişmənin  başlanğıcı  gilənin  inkişafında  dönüş  nöqtəsidir.  Ağ  rəngli  gilələrdə  parıltı 

başlayır, yəni yaşıl rəng açıqlaşır və sarıya çalan olur. Qırmızı və qara gilələrdə uyğun 

rəng  görünməyə başlayır. Bu vaxta qədər bərk olan gilələr  yumşalmağa başlayır. Gilə 

yetişdikcə yaşıl rəng açıqlaşır və əmələ gələn qırmızı rəng intensivləşməyə doğru lət isə 

yumşalmağa doğru gedir. Şəkər və turşuluq, eləcə də digər əlamətlər surətlə dəyişir.  

Texniki yetişmə fazası - gilədə yeni vəziyyətin yaranması ilə xarakterizə olunur. Ilk 

növbədə  yeyilmək  üçün  yararlı  vəziyyətə  yaxınlaşır.  Gilədə  baş  verən  dəyişkənliklər 

tamamlanmır.  Yüksək  turşuluq,  az  şəkərlikdə  gilə  bir  məqsəd  üçün,  bunun  əksi  isə 

başqa məqsəd üçün tələb olunur.  

Yetişib ötmə fazasında- sonraki dəyişkənliklər pisləşməyə doğru gedir ilk növbədə 

gilənin keyfiyyəti yaxşılaşmır. Şəkər toplanması dayanır, turşluq azalmağa doğru gedir. 

Gilələr mexaniki zədələnmələrə və çürüməyə qarşı davamlılığını itirir və soluxur. Bəzi 

sortlarda gilələr tökülməyə başlayır. 

Mayalanmadan  sonra  toxum  tumurcuğundan  inkişaf  etməyə  başlayır.  Ilk  növbədə 

mayalanmış  ikinci  nüvə  bölünməyə  başlayır.  Endospermin  sonrakı  inkişafı  ondan 

ibarətdir ki, onun hüceyrələri bölünməkdə davam edir. Toxumun endospermində çoxlu 

ehtiyat  qida  maddələri  toplanır  və  yağ  toplamaq  qabiliyyətinə  malikdir,  qloboidlər  və 

aleyron  danələri  formasında  zülallar  əmələ  gətirir.  Endospermin  hüceyrələri 

protoplazma ilə zəngindir. 

Toxum  fomalaşdıqda  birinci  növbədə  filqə  yarpaqlarını  əmələ  gətirir,  sonra 

rüşeymin  aşağı  tərəfi  dartılır  (uzanır).  Axırıncı  mərhələdə  filqə  yarpaqları  arasında 

epikotil  formalaşır.  Xarici  intequmentin  daxili  epidermisinində  böyük  dəyişkənlik  baş 

verir.  Hüceyrə  sıralarının  miqdarı  toxumun  hər  yerində  eyni  olmur.  Çoxsaylı  hüceyrə 

qatları  ən  çox  toxumun  dimdiyində  olur.  Epidermisdən  qalxmış  hüceyrələrin  divarları 

qalınlaşır. Beləliklə, daşlaşmış hüceyrələrdən ibarət toxumda möhkəm qat əmələ gəlir. 

Bu qat toxumun qabığına möhkəmlik verir. Daşlaşmış hüceyrələrdən ibarət örtük xalaza 

və  dimdikdən  başqa  toxumu  tamamilə  əhatə  edir.  Toxum  tumurcuğunun  daxili 

intequmentinin toxumları az dəyişir. Orta qat dəyişmir. 

Intequment  üç  qat  hüceyrədən  ibarətdir:  xarici  epidermis,  orta  qatın  bir  cərgə 

hüceyrələri  və  daxili  epidermis.  Toxumun  qabığı  rüşeymi  və  endospermi  müxtəlif 

təsirlərdən yaxşı qoruyur. Xalaza olan tərəfdə bel boyunca güclü inkişaf etmiş ötürücü 

və mexaniki toxumalar yerləşir. 

Yetişməyə  başlamazdan  əvvəl  gilədə  tənəffüsün  intensivliyi  aşağı  olur,  yetişmə 

başladıqdan  sonra  tənəfüsün  azalması  yavaşıyır.Plastik  maddələrin  tənəffüsə  sərf 

olunması prosesi azalır. 

Salxım və gilənin mexaniki tərkibinin təsərrüfat əhəmiyyatı vardır.Üzümün meyvəsi 

---