96
tökülür.
Çıçəkləmə və mayalanmanın normal getməsi üçün tümperaturun əlverişli
olmasından başqa nəmliyin də normal olması vacib şərtdir. Çiçəkləmə vaxtı nəmlik çox
olduqda dişiciyin ağzındakı nektar şirəsi yuyulur. Botanikadan məlumdur ki, nektar
şərəsi dişiciyin ağızcığına düşən erkəkcik tozcuğunu tutub saxlayır və onun cücərməsinə
əlverişli mühit şəraiti yaradır.
Çiçəkləməyə qədər və yaxud çiçəkləmə vaxtı funksional çiçəyə malik üzüm
sortlarında süni tozlama aparmaq üçün erkək tipli çiçəklər tədarük edilməlidir. Hal-
hazırda üzümlüklərimizdə funksional çiçəyə malik qiymətli üzüm sortları olduğuna görə
ya onların yanında tozlayıcı sortlar əkilməlidir, ya da erkək tipli çiçəklərlə
tozlanmalıdır. Süni tozlanma ilə həmin üzüm sortlarının (Ağ şanı, Tavkveri, Nimrəng,
Xəzəri, Xatuni, Çauş və s.) məhsuldarlığını 90-99% artırmaq olur. Süni tozlama 3 dəfə
(25%,50%, 75% çiçəklər açılanda) səhərlər aparmaq lazımdır.
Üzümlüklərdə çiçəkləmə vaxtını düzgün təyin etmək lazımdır ki, bəzi tədbirlərin
təqvim müddəti onunla uzlaşdırılsın. Çiçəkləmənin vaxtını daha dəqiq bilmək üçün
ayrı-ayrı sortlarda müşahidə aparıb əmələ gəlmiş yarpaqların sayı nüəyyənləşdirilsin.
Müəyyən edilmişdir ki, Qazax-Gəncə bölgəsində Təbrizi sortunda 14-16, Bolqarda 14-
16, Rkasitelidə 14-15, Bayanşırədə 14-15 yarpaq əmələ gəldikdə çiçəkləmə başlayır.
Bundan başqa çiçəkləmənin vaxtını qönçənin ucunda rəngin dəyişməsi ilə də təyin
etmək mümkündür. Çiçəkləməyə yaxın qönçənin uc tərəfindəki yaşıl fonlu qəhvəyirəng
(tacin rəngi) açılaraq yaşıl fonlu sarıya çalır. (F.H.Şəruifov). Ancaq yarpağın sayına
görə çiçəkləmə vaxtının təyini daha dəqiqdir.
Çiçəkləmə vaxtı havanın gündəlik temperaturu diqqətlə izlənməlidir. Bunun üçün
hava haqqında proqnoz əldə edilməli və ona müvafiq olaraq fəalliyyət qurulmalıdır.
Əgər temperaturun 15
0
C-dən aşağıya düşməsi gözlənilirsə onda tüstü əmələ gətirən
peyin komalarından və yaxud tüstüləndirici şaşkilərdən istifadə edilməlidir. Bir hektar
üzümlük sahəsində 40-60 peyin koması düzəldilməlidir. Peyin komasının eni 1,5-2
metr, hündürlüyü 1metr olmalıdır. Peyin tüstüsü havanın temperaturunu 2-3
0
C qaldıra
bilir.
Aşağı temperaturda tozcuqlar zəif inkişaf edir və yaxud sterillik xüsusiyyəti qazanır.
Ona görə də çiçəkləmənin əvvəlindən tozcuqların fertilliyi ( həyat qabiliyyəti) üzrə
müşahidələr aparılmalıdır. Səhər saat 10-11 arasında üzümlükdə salxımlar kağız üzərinə
silkələnir və tozcuqlar yığılır. Tozcuqlar əşya şüşəsi üzərindəki 1 damla şəkər məhlulu
üzərinə qoyulur ( qlükoza şəkəri daha yaxşıdır). Onun üstü örtücü şüşə ilə örtülür və
Petr kasasına qoyulur və üstü süzgəc kağızla örtülür. 10-12 saatdan sonra əşya şüşəsinə
mikroskop altında baxılır. Tozcuqların 70-80% cücərməsi normal hesab edilir.Əgər
cücərmə 20% və ondan az olarsa bu tozcuqlar tozlama üçün yararlı hesab edilmir.
Kütləvi çiçəkləmədən sonra mayalanmanın necə getməsini yoxlamaq üçün
üzümlüyə baxış keçirilir. Əsasən çiçəklərdə dişiciyin ağızsığının vəziyyətinə baxılır.
əgər çiçəklərdə dişiciyin ağızcığının rəngi qonurlaşıbsa deməli mayalanma
müvəffəqiyyətli olmuşdur. Ağızcıq müəyyən müddət təravətli qalırsa və orada xırda
məhlul damcısı görünürsə, deməli hər hansı səbəbdən mayalanma getmir. Bu halda
təcili olaraq çiçəklər mayalandırılmalıdır.
Salxımda gilənin az olmasının bir çox səbəbləri vardır. Onlardan ən başlıcası
çiçəkdə tozlanmanın və mayalanmanın pis getməsidir. Qida maddələrinin çatışmazlığı,
97
çiçəyin quruluşundakı çatışmazlıq, uyğun tozlayıcının olmaması, eləcə də bəzi sortların
çiçəklərini (Hamburq muskatı, Rişbaba, Ağ Hüseyni, Isgəndəryyə Muskatı, Kardinal,
Saperavi,Senso və s.) çox tökməyə meyilli olması kimi bioloji xüsusiyyətə malik olması
da vacib səbəblərdəndir. Çiçəyin tökülməsinin əsas səbəbləri sonrakı bir mövzuda izah
ediləcəkdir.
Çiçəklərin çox tökülməsinin əsas səbəblərindən biri də yaşıl amaliyyatın vaxtında və
keyfiyyətlə aparılmamasıdır. Bir çox üzüm sortlarında zoğların ucnun qoparılması
əməliyyatının çiçəklərin tökülməsinə təsiri vardır. Ancaq meteoroloji səbəbin
nizamlanması və yaxud ona qarşı mübarizə bir qədər çətinlik törədir.
Dördüncü fazanın əvvəlində mayalanmış yumurtalıqlar böyüməyə başlayır və bir
qədər sonra giləyə çevrilir. Mayalanmış yumurtalıqların tez böyüməsi üçün plastik və
fizioloji fəal maddələrin axımı sürətlənməlidir. bndan başqa, onların böyüməsi üçün
yüksək temperatur, yaxşı işıqlanma və normal yarpaq səthi lazımdır.
C.Uinkler gilənin böyüməsini üç dövrə bölür. Bir çox çəyirdəkli meyvə bitkilərində
və toxumlu üzüm sortlarında birinci dövrdə gilə həcmcə tez böyüyür, toxum
embrionunun böyüməsi sürətlənir, gilənin böyüməsi yavaşıyır. Üçüncü dövrdə gilənin
böyüməsi yenidən sürətlənir.
Üzüm bitkisinin fiziologiyası öyrənilərkən salxım və giləyə böyük diqqət
yetirilmişdir. Gilə yeganə orqandır ki, onun təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Onun
tərkibindəki şəkər və digər qida maddələri imkan verir ki, o təzə halda yeyilsin və
sənayedə emal olunsun. Bir çox yüzilliklər ərzində emprik müşahidələr əsasında
üzümün keyfiyyəti üzrə anlayış formalaşmışdır. Başqa bir kənd təsərrüfatı bitkisi
yoxdur ki, onun keyfiyyəti haqqında bu qədər məlumat əldə edilmiş olsun.
Dördüncü fazanın əvvəlinə mayalanmış ymurtaləqlar böyüməyə başlayır və bir
qədər sonra giləyə çevrilir.mayalanmış yumurtalıqların tez böyüməsi üçün plastik və
fizioloji fəal maddələrin axımı sürətlənməlidir. Bundan başqa onların böyüməsi üçün
yüksək temperatur, yaxşı işıqlanma və normal yarpaq səthi lazımdır.
Dördüncü fazada zoğlarda, gilələrdə və yarpaqlarda bir sıra morfoloji və fizioloi
dəyişkənliklər baş verir. Zoğların böyüməsi zəifləyir. Bığcığın qarmağı get-gedə açılır
və fazanın sonunda tamamilə dayanır. Bu fazada əmələ gələn yarpaqlar əvvəlki
fazalarda əmələ gələn yarpaqlardan kiçik olur. Eyni zamanda yarpaqlar sorta məvsus
əlamətlərini də lazımınca saxlamır. Qışlayan gözcüklər tədricən həcmini böyüdür. Bu
vaxt onlarda çiçək topalarının diferensasiyası (formalaşması) gedir. Bunun üçün hələ
tənəyə cavan yarpaqlar lazım olduğundan bu fazada da üzümlüyə qulluq işləri davam
etdirilməlidir ki, mümkün qədər zoğlarda böyümə tez dayanmasın ki, cavan yarpaqların
fotosintetik gücündən bitki istifadə edə bilsin.
Dördüncü fazada kambi qatının fəallığı untensivləşdiyindən zoğlarda eninə böyümə
artır, yəni, zoğların diametri böyüyür.
Zoğlarda oduncaqlaşma prosesi əsasən hüceyrə qlafının qalınlaşması nəticəsində baş
verir. Qalınlaşma hüceyrələrdən alınan sədəf maddələrinin: liqnin, hemüsellüloza,
mineral maddələr və s. hesabına gedir. Bu vaxt hüceyrələrin qlafında, rpotoplazmasında
və digər hissələrində su azalır, hüceyrə şirəsinin qatılığı artır (osmos təzyiqinin artması
nəticəsində) və müxtəlif müqavimət göstərici maddələr əmələ gətirir. Bu proses
hüceyrədə nişastanın artması ilə əlaqədardır.
Zoğların əsasındakı yarpaqlar qocalır, saralır və fəaliyyəti zəifləyir, daha doğrusu