177
gəldikdən sonra mexaniki üsulla torpağı becərmək mümkün olmurdu. Sonralar
belə becərmə üsulu təkmilləşdirilmiş və zoğlar torpağın səthi ilə cərgə boyu
istiqamətləndirilmişdir. Belə olduqda cərgələrdə becərmə işlərini aparmaq
mümkün olur.
Bu sistemdə temperatur rejimi yüksək olduğundan zoğlar güclü böyüyür,
ancaq yüksək aqrofonlu şaquli şpalerdə bu güc daha artıqdır. Sərilən formada
zoğlar torpaq səthi ilə üfüqi vəziyyətdə böyüdüyündən polyarlıq şaquli sistemə
nisbətən az da olsa zəifləmiş olur. İstilik rejimi şpalerdəkindən yüksək
olduğundan zoğların güclü böyüməsini təmin edir.
İntensiv üzümçülükdə tənəyin birinci ilində forma verilməsinə başlanması
mümkün olduğu halda başcıq formasında bu işə ancaq ikinci ildən başlamaq olar.
Başcıq formasının alınması üçün 3-4 il müddətində zoğlar əsasından 2-3 sm
uzunluğunda kəsilməlidir.
L.M.Maltabarın Moldova şəraitində, bizim isə Şəmkir rayonu şəraitində
apardığımız təcrübələrdə başcıq formasında gözcüklər Moldova şəraitində 8-10
gün, bizim şəraitdə isə 4-5 gün gec açır. Bundan başqa, başcıq formasında kol tez
qocalır və 10-15 yaşından sonra məhsuldarlığı (çubuq çıxımı) azalmağa başlayır.
Bu formada zoğların çoxu yatmış tumurcuqlardan çıxdığına görə güclü kollarda
onlar sulu zoğlara çevrilir. Sulu zoğlarda toxumlar seyrək, özək iri diametrli olur.
Belə zoğlardan olan calaq çıxımı azalır.
Başcıq forması həcminə görə az yer tutduğundan ondan çıxan yaşıl zoğlar
forma səviyyəsində sıxlıq yaradır. Başcıq səviyyəsində yaşıl zoğlar sıx
yerləşdiyindən onlarda buğumaraları uzun olur. Uzun buğumaralı zoğlar calağa
yararlı olmur.
L.M.Maltabar və A.Q.Mişurenkonun təklifi ilə Moldova və Ukraynada XX
əsrin 60-cı illərində başcıq formaları qısa qollu kasa formalarına keçirilməlidir.
Respublikamız şəraitində fillokseraya davamlı anaclıqda başcıq formasını
həm dayaqsız, həm də dayaqlı sistemdə sınaqdan keçirmişik. Dayaqsız sistemdə
zoğların hamısı bilavasitə torpaqla görüşür. Bir qayda olaraq torpaqda həmişə
təmasda olan calaqaltılarda az və yaxud çox dərəcədə ləkəli nekroz müşahidə
edilir. Calaqaltılar tədarük edildikdən sonra müəyyən müddət torpaqda
sıxlandıqda ləkəli nekroz daha çox müşahidə edilir. Bu kimi hallarda calaq
tənəklər bakterial xərçənglə də sirayətlənir.
Bizim respublikada üzümçülükdə calaqaltı və calaq işləri az olduğundan, son
24-25 ildə isə tamamilə olmadığından bu məsələlər bizim üzümçülərə tanış deyil.
Bir vaxtlar, 1960-1970-ci illərdə xaricdən bizim respublikaya gətirilən calaq əkin
materialında çoxlu miqdarda bakterial xərçəng (Qazax və Tovuz rayonlarında)
müşahidə edilmişdir.
Hansı ölkədə calaqaltılar dayaqsız becərilir, orada həm ləkəli nekroz, həm də
178
bakterial xərçəng olmalıdır.
Yüksək elmli üzümçülüyü olan ölkələrdən biri və qabaqcılı Fransadır. Söz
yox ki, Fransa üzümçülük elmi dünya üzümçülüyündə öncüldür. Buna
baxmayaraq onlarda da becərilən calaqaltılar göstərdiyimiz xəstəliklərdən xali
deyildir.
Fillokseraya davamlı anaclıqda respublikamız şəraitində tənəklərə müəyyən
formalar verilməsi üzrə apardığımız tədqiqat işləri göstərmişdir ki, burada
calaqaltılar formalara daha çox həssaslıq göstərir.
Başcıq formasından başqa çoxqollu yelpik, birmərtəbəli iki tərəfli şpaler və
kordon formaları ilə də işləmişik. Calaqaltı kollar yaşlı olduğundan formaları
(başcıqdan başqa) sürətli üsulla almışıq.
İkitərəfli şpaler formasını yaratmaq üçün başcıqdan çıxan yaşıl zoğlardan biri
seçilmiş və şpalerin birinci məftili səviyyəsində kəsilərək birinci dərəcəli bic
zoğları yaradılmışdır. Həmin vaxtda ikinci dərəcəli bic zoğları hesabına forma
başa çatmışdır.
Yuxarıda qeyd etdik ki, calaqaltı kolların yükü yaşıl zoğlarla nizamlanır.
Calaqaltı ən çox becərilən avropa ölkələrində kollarda 8-15 zoğ saxlanır. Bizim
şəraitdə kollar güclü böyüdüyündən yükü 15-25 zoğdan ibarət qəbul etmişik.
Sortdan və ya formadan asılı olaraq kolda saxlanan 15-20-25 zoğlar optimal yük
kimi özünü göstərmişdir. Tənəkdə yük kimi saxlanan zoğlar başcıqda və
formaların qollarında bir-birindən eyni məsafədə saxlanmalıdır. Başcıqda
zoğların hamısı bir tərəfdə saxlandıqda o biri tərəf quruyur.
Calaqaltılarda optimal yük aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir: Şasla x
Berlandiyeri 41B-də 15 zoğ, Ripariya x Rupestris 101-14 və 3309-da 20 zoğ,
Berlandiyeri x Ripariya Kober 5BB və Rupestris dyu Lo-da (Montikola) 25 zoğ.
Avropa ölkələrində standart çubuq çıxımı 0,5 metrlik çubuqla müəyyən edilir.
Ancaq bir qaydanı da yadda saxlamaq lazımdır ki, uzun çubuqların (105 sm-lik)
saxlanma keyfiyyəti daha yüksəkdir. 1 hektardan 0,5 metrlik çubuq çıxımı 60-80
min ədəd olduqda Avropa ölkələrində bu normal məhsuldarlıq hesab edilir.
Ancaq respublikamız şəraitində bu məsələdə tamamilə başqa mənzərə müşahidə
edilir. Münbit torpaq və bol günəş fonunda bizdə calaqaltı kollar çox güclü
böyüyür və çox çubuq verir. Bir hektardan 100-120 min ədəd 105 sm-lik çubuq
alınır. Bu çox yüksək göstəricidir. Avropa ölkələrinin bu məsələlərdən xəbəri
yoxdur.
Bizim namizədlik dissertasiyamızın təcrübə sahəsində ayrı-ayrı variantlarda
bir hektardan çubuq çıxımı ( 105 sm-lik) 120 mindən çox olduqda onları üzə
çıxarmaqdan ehtiyat edirdik. Hələ dissertasiya müdafiə edilməmişdi, şəxsən
özüm bu sahənin dərinliklərinə hələ tam bələd olmadığımdan rəqəmlərə çox
ehtiyatla yanaşırdım, yəni calaqaltı anaclıq becərən ölkələr 60-80 min, ən çoxu